Trudno w kilku akapitach streścić historię miasta tak ważnego strategicznie jak Edirne. Jego położenie na głównych szlakach wiodących z Europy przez cieśninę Bosfor do Azji Mniejszej przyczyniało się zarówno do rozkwitu miasta, jak i wielu bitew, które stoczono w bezpośrednim sąsiedztwie Edirne. Nawet pobieżny przegląd źródeł książkowych oraz zasobów internetowych szybko doprowadza do odkrycia, że Edirne było świadkiem nie mniej niż 16 dużych konfliktów militarnych, zarówno bitew jak i oblężeń miasta, rozgrywających się na tym terytorium od czasów antycznych aż do XX wieku. Jedynym okresem długotrwałego pokoju i nieprzerwanego rozwoju były czasy osmańskie, kiedy to miasto zaznało prawie 500 lat spokoju.

Dzieje mityczne i najdawniejsze

Powszechnie znanym faktem jest założenie miasta przez cesarza Hadriana, na którego cześć nazwano je Adrianopolis. Jednakże cesarz nie zarządził budowy nowej osady na pustkowiu, na tym obszarze już wcześniej trwało osadnictwo trackie i stała wieś o nazwie Uskudama. Była ona najprawdopodobniej najważniejszą osadą plemienia Bessów lub Odrysów. Natomiast według mitologii greckiej Edirne założył Orestes, syn znanego z Iliady króla Agamemnona, który nadał miastu nazwę Orestias.

Okres rzymski i bizantyjski

Cesarz Hadrian, panujący w latach 117-138 n.e., rozbudował osadę tracką i nadał jej nazwę 'Miasto Hadriana'. Adrianopolis zostało stolicą rzymskiej prowincji Tracja. W 324 roku n.e. rozegrała się jedna z długiej listy bitew pod Adrianopolem. Cesarz Konstantyn pokonał wówczas swojego rywala, a jednocześnie równoległego cesarza imperium, Licyniusza. Bitwa ta zadecydowała o końcu systemu tetrarchii polegającym na jednoczesnych rządach czterech osób: dwóch augustów i dwóch cezarów. Po 324 roku Konstantyn stał się samodzielnym cesarzem całego Imperium Rzymskiego.

Pół wieku później, w 378 roku, na północ od Adrianopola, wojska cesarza wschodniorzymskiego Walensa zostały pokonane przez Wizygotów, zginęło aż 40 tysięcy legionistów, a sam cesarz poległ w walce. W wyniku porozumienia zawartego przez następcę Walensa - cesarza Gracjana - Wizygoci zgodzili się na udzielanie pomocy przy obronie granic rzymskich w zamian za coroczne dostawy żywności. Bitwa pod Adrianopolem została uznana za jedną z najpoważniejszych klęsk militarnych Rzymu i często uważa się ją za oznakę postępującego osłabienia imperium, które zakończyło się w V wieku upadkiem jego zachodniej części.

W 813 roku Adrianopol został zdobyty i splądrowany przez Bułgarów pod przywództwem Kruma Strasznego. Mieszkańcy miasta zostali pojmani i przesiedleni na tereny bułgarskie, położone na północ od Dunaju. Wśród wysiedleńców znaleźli się również rodzice z małym chłopcem, który w przyszłości miał zostać cesarzem bizantyjskim o imieniu Bazyli I.

W schyłkowym okresie historii Bizancjum Adrianopol często przechodził z rąk do rąk. Podczas istnienia Cesarstwa Łacińskiego, utworzonego przez krzyżowców po zdobyciu Konstantynopola, wojska cesarskie poniosły w 1205 roku pod Adrianopolem klęskę w starciu z bułgarskim cesarzem Kałojanem Rzymianobójcą. Następnie, w 1227 roku miasto zdobył władca despotatu Epiru noszący imiona Teodor Angelos Dukas Komnen. Trzy lata później został on pokonany przez cara Bułgarii Iwana Asena II.

Okres świetności – Edirne stolicą osmańską i rezydencją sułtanów

Dokładna data zdobycia Adrianopola przez Turków pozostaje wśród historyków kwestią sporną. Wiadomo, że stało się to w okresie od 1361 do 1371 roku. Za panowania sułtana Murada I (czyli w latach 1362–1389) Adrianopol stał się stolicą tworzącego się Imperium Osmańskiego. Nazwę miasta zmieniono na Edirne, a dzięki jego strategicznemu położeniu Turcy mogli znacznie powiększyć należące do nich terytorium poprzez ekspansję w kierunku Bałkanów. W 1432 roku urodził się w Edirne człowiek, który zakończył trwające tysiąc lat istnienie Bizancjum. Mehmed, syn sułtana Murada II, zapisał się na kartach historii jako Zdobywca, ponieważ zdobył Konstantynopol i przeniósł do niego stolicę osmańską.

Edirne utraciło tym samym rolę najważniejszego miasta imperium, ale zachowało znaczącą pozycję jako ważne miasto jego europejskiej części. Nieoficjalnie było często traktowane jako 'prawie-stolica', a wielu sułtanów przedkładało je nad Stambuł i rozmyślało nad ponownym uczynieniem z Edirne oficjalnej stolicy. Szczególną troskę o miasto wykazało dwóch sułtanów. Bajazyd II (panujący w okresie od 1481 do 1512 roku) rozkazał budowę kompleksu meczetowego, w którym funkcjonował znany w całym imperium szpital. Selim II, którego panowanie przypadło na lata 1566-74, zasłużył się miastu poprzez budowę meczetu Selimiye. Jego architektem był słynny Sinan, a smukłe minarety oraz ogromna kopuła budowli do naszych czasów stanowią najbardziej rozpoznawany symbol Edirne.

W XVII wieku sułtan Ahmed I podjął decyzję o przeniesieniu się do Edirne, co znacznie podniosło prestiż miasta. Kolejni władcy osmańscy panujący w tym stuleciu organizowali w okolicach miasta wspaniałe polowania dworskie. To z Edirne, na rozkaz sułtana Mehmeda IV, w 1683 roku wyruszył pod Wiedeń wielki wezyr Kara Mustafa. Po doznanej klęsce sułtan został obalony przez wojsko i uwięziony w pałacu Topkapı. Następnie otrzymał pozwolenie na opuszczenie Stambułu i zmarł w pałacu sułtańskim w Edirne.

Kolejnymi sułtanami, którzy wybrali Edirne jako miejsce zamieszkania, byli Sulejman II, Ahmed II i Mustafa II. Ostatniego z tych władców, urodzonego i mieszkającego w Edirne, podejrzewano, że zamierza w tym mieście stworzyć nowoczesną armię i zlikwidować oddziały janczarów. W wyniku spisku i rewolty, znanej jako 'Incydent z Edirne', która wybuchła w Stambule w 1703 roku, sułtan Mustafa II został obalony. Jego brat, a jednocześnie następca - Ahmed III - szybko przeniósł się do Stambułu, aby zaprzeczyć wszystkim plotkom o przenoszeniu stolicy do Edirne.

Schyłek świetności i okres wojen na przełomie XIX i XX wieku

W I połowie XVIII wieku Edirne było czwartym największym miastem Europy z szacowaną na 350 tysięcy liczbą mieszkańców, jednakże lata największej świetności miało już za sobą. W połowie XVIII wieku Edirne dotknęły dwie katastrofy. Pierwszą z nich był wielki pożar w 1745 roku, a drugą - trzęsienie ziemi w 1751 roku. Na początku XIX wieku miasto niepokojone było przez zawirowania polityczne, gdyż wielmoże osmańscy z Edirne dwukrotnie - w latach 1801 i 1806 - buntowali się przeciwko sułtanowi Selimowi III.

Gwałtowny schyłek świetności Edirne nastąpił w XIX wieku i spowodowany był konfliktem turecko-rosyjskim. Po raz pierwszy od zajęcia miasta przez Osmanów miasto zostało zdobyte przez obcą armię: Rosjanie weszli do Edirne w 1829 roku. Co prawda na mocy kończącego wojnę traktatu adrianopolskiego, podpisanego we wrześniu tego roku w Edirne, miasto wróciło w ręce tureckie, ale Imperium Osmańskie zgodziło się na daleko idące ustępstwa. Jednym z najbardziej znaczących warunków traktatu było uznanie niezawisłości Grecji i przyznanie jej szerokiej autonomii, połączone z wytyczeniem granicy grecko-tureckiej. Pomimo powrotu w granice Imperium Osmańskiego, z Edirne wyjechała znacząca liczba jego muzułmańskich mieszkańców.

W czasie kolejnej wojny pomiędzy Turcją a Rosją, toczonej w latach 1877-1878, Edirne znowu zostało zajęte przez wojska rosyjskie. Zginęło wielu mieszkańców miasta, a wiele budowli zostało bezpowrotnie zniszczonych. Na mocy warunków pokoju zawartego w San Stefano miasto ponownie zwrócono Turkom. Spokój nie trwał długo, gdyż podczas I wojny bałkańskiej w 1913 roku Bułgarzy zajęli Edirne po trwającym przeszło pięć miesięcy oblężeniu.

Czasy Republiki Tureckiej

Po zakończeniu I wojny światowej Edirne zajęły w 1920 roku wojska greckie, które utrzymały miasto aż do 1922 roku. Ostatecznie, na mocy Traktatu w Lozannie z 1923 roku, Edirne znalazło się w granicach Republiki Tureckiej, jako miasto położone tuż przy granicy z Grecją i Bułgarią. Co prawda na mocy postanowień pokojowych Edirne wróciło pod kontrolę turecką, ale nigdy już nie odzyskało dawnego znaczenia i świetności. Z ważnego centrum administracyjnego i gospodarczego przekształciło się w przygraniczne miasteczko, a zniszczenia wojenne na terenie Tracji podkopały podstawy jego gospodarki. W efekcie nastąpiła fala emigracji z Edirne, które w 1935 roku zamieszkiwało już zaledwie 36 tysięcy osób.

Podczas II wojny światowej, gdy wojska niemieckie znalazły się zaledwie kilka kilometrów na zachód od Edirne, większość mieszkańców została ewakuowana na tereny centralnej Anatolii. Wiele z osób, które nie zdecydowały się na opuszczenie miasta, zmarło z powodu klęski głodu.

Obecnie Edirne liczy sobie około 150 tysięcy mieszkańców, a władze miasta podejmują próby przywrócenia mu dawnej świetności, finansując renowację dawnych budowli. Jednakże turyści odwiedzający Edirne najczęściej nie zdają sobie sprawy z jego historycznego znaczenia. Co więcej, po zakończeniu w latach 90-tych XX wieku autostrady prowadzącej z przejścia granicznego z Bułgarią w Kapıkule, Edirne często jest pomijane przez osoby podróżujące dalej na wschód, do Stambułu. Wskutek tego podupadło wiele hoteli świadczących usługi dla turystów. Wpisanie w 2011 roku meczetu Selimiye na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest dla Edirne wielką szansą na przyciągnięcie gości zainteresowanych bogatą historią miasta.

Bibliografia

• Freely, John, Prywatne Życie Sułtanów, Kraków 2017
• Kinross, Patrick, The Ottoman Centuries,Nowy Jork, 1977
• Uğur, Yunus, The Historical Interaction of the City with its Mahalles: Ottoman Edirne in the Late Seventeenth and Early Eighteenth Centuries,Stambuł, 2014