Trudno w to uwierzyć, ale najbardziej znane przewodniki po Turcji w ogóle nie wspominają o Stratonikei. Czas naprawić to rażące niedopatrzenie i przyjrzeć się niezwykłym ruinom karyjskiego miasta, które było zamieszkane nieprzerwanie od IV wieku p.n.e. do XX wieku n.e. i w najbliższym czasie może stać się kandydatem do Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jeżeli tak się stanie, to na pewno Stratonikea, zwana również Miastem Gladiatorów, zyska na popularności, ale straci wiele ze swojego uroku i atmosfery tajemniczości, która towarzyszy podróżnikom podczas spaceru opuszczonymi ulicami miasteczka.

Rys historyczny

Najdawniejsze wzmianki o osadzie położonej w tych okolicach pochodzą z okresu hetyckiego. Istniejący tu wówczas gród nosił nazwę Atriya. Atriya odegrała ważną rolę w konflikcie między greckimi kolonistami mykeńskimi (Ahhiyawa) a tubylczymi Anatolijczykami. Podczas panowania Wielkiego Króla Hetytów Tudhaliyi IV, Utima i Atriya były częścią terytorium Hetytów, podczas gdy Awarna (późniejsze Ksantos, starożytne stolica Licji) i Pina (Pinara) były kontrolowane przez króla miasta Milawata, który z kolei był kontrolowany przez Mykeńczyków. W historycznym dokumencie zwanym Listem Milawata, Wielki Król Hetytów Tudhaliya IV składa skargę na postawę króla Milawaty, czyli najprawdopodobniej późniejszego Miletu. Wspomina, że ​​wysłał zakładników z Utimy i Atriyi do Milawaty, podczas gdy król Milawaty nie wysłał mu zakładników z Awarny i Pinya, nie honorując tym samym swojej części umowy o wymianie zakładników.

Dzięki relacjom Herodota, Strabona i Pauzaniasza wiadomo, że w miejscu, gdzie założone zostało miasto znane później jako Stratonikea, istniała wcześniej karyjska osada o nazwie Idrias (lub Chrysaoris czyli 'Złoty Miecz'). Wraz z innymi osadami na tych terenach Idrias znalazło się w połowie VI wieku p.n.e. pod kontrolą imperium perskiego.

Według przeprowadzonego przez Ateny w 425 roku p.n.e. oszacowania, Idrias miało płacić Związkowi Morskiemu znaczącą roczną składkę w wysokości 6 talentów, co wskazuje na duże rozmiary tej osady. W rzeczywistości oszacowanie to pozostało na papirusie, gdyż Idrias nigdy nie dołączyło do Związku i nie płaciło Atenom żadnych trybutów.

Według Strabona miasto Stratonikea zostało założone przez króla Seleucydów Antiocha I Sotera, który panował w latach 281–261 p.n.e. Jednakże niektórzy historycy uważają, że ta data jest zbyt wczesna i proponują uznać, że założycielem miasta był jego syn, Antioch II Teos, lub nawet wnuk, Antioch III Wielki. W każdym razie Stratonikea powstała w III wieku p.n.e. z połączenia kilku lokalnych osad otaczających Idrias i w założeniu miała być głównym miastem Karii. Jej mieszkańcy stanowili mieszakę lokalnej ludności anatolijskiej oraz macedońskich osadników z armii Seleucydów.

Nazwa miasta pochodzi, według Strabona, od imienia syryjskiej księżniczki Stratonike. Została ona wydana w bardzo młodym wieku za mąż za Seleukosa I Nikatora, jednego z diadochów (czyli następców) Aleksandra Wielkiego. Stratonike urodziła nawet Seleukosowi córkę. Wkrótce okazało się, że w Stratonike zakochał się syn Seleukosa o imieniu Antioch, urodzony przez poprzednią żonę władcy. Cóż mógł zrobić Seleukos, gdy odkrył, że jego rodzony syn kocha swoją macochę? Niespodziewanie wykazał się dużą dozą rozsądku i wspaniałomyślności: rozwiódł się ze Stratonike i oddał ją jako żonę synowi, Późniejszemu królowi Antiochowi I Soterowi.

W czasach panowania Seleucydów Stratonikea była członkiem konfederacji miast karyjskich, czyli Ligi Chrysaorskiej, o czym świadczy pochodząca z 267 roku p.n.e. inskrypcja. W pobliżu Stratonikei położona była osada Panamara, gdzie na terenie świątyni Zeusa Panamarosa odbywały się posiedzenia Ligi. Drugie ważne sanktuarium religijne w pobliżu Stratonikei znajdowało się w Laginie, gdzie oddawano cześć bogini Hekate.

Seleucydzi ozdobili Stratonikeę wieloma wspaniałymi budowlami, ale już na przełomie III i II wieku p.n.e. miasto dostało się pod kontrolę wyspy Rodos. W 167 roku p.n.e. cała Karia została ogłoszona niezależnym terytorium przez Rzymian. Z tamtego okresu pochodzą monety bite lokalnie aż do połowy III wieku n.e. W 130 roku p.n.e. miasto odegrało centralna rolę w rewolcie skierowanej przeciwko Rzymowi, zakończonej oblężeniem i zdobyciem Stratonikei, której bronił samozwańczy król Aristonicus.

W 88 roku p.n.e. Stratonikeę zdobył król Pontu Mitrydates VI Eupator, który założył w mieście swój garnizon, a nawet poślubił córkę jednego ze znaczących obywateli miasta. W 40 roku p.n.e. Stratonikea obroniła się podczas oblężenia przez wojska partyjskie, dowodzone przez buntownika rzymskiego Quintusa Labienusa. Miasto pozostało niezdobyte, ale w odwecie Quintus Labienus zniszczył pobliskie sanktuarium w Laginie. Bohaterską postawą Stratonikea zyskała wdzięczność przyszłego cesarza Oktawiana Augusta oraz rzymskiego senatu.

Szczególnymi względami darzył miasto cesarz rzymski Hadrian, który nawet zmienił jego nazwę na Hadrianopolis. W czasach rzymskich miasto rozkwitało, z tego okresu pochodzą najwspanialsze zachowane budynki: teatr oraz buleuterion. W okresie największej potęgi w Stratonikei mieszkało przeszło 70 tysięcy osób.

W czasach tureckich na terenie Stratonikei powstała wieś Eskihisar. Po trzęsieniu ziemi w 1958 roku przeniesiono ją nieco dalej na zachód. Celem przenosin było zrobienie miejsca dla powstającej na tym terenie odkrywkowej kopalni węgla brunatnego.

Kopalnia węgla brunatnego przyczyniła się do zniszczenia części nekropolii Stratonikei. Obecnie istnieją plany, według których po wyczerpaniu pokładów węgla kopalnia zostanie zatopiona i przekształcona w jezioro.

Prace archeologiczne

Istnienie antycznego miasta na terenie Eskihisar nigdy nie było tajemnicą. W czasach nowożytnych, już w XVII wieku, podróżnicy odwiedzający ten obszar Azji Mniejszej opisywali widoczne ruiny i inskrypcje.

W 1743 roku Richard Pococke w książce A Description of the East, and Some Other Countries opisał teatr, buleuterion i bramę w murach miejskich otaczających Stratonikeę. Pierwsze systematyczne prace archeologiczne na terenie miasta rozpoczęły się w 1977 rok pod kierunkiem Yusufa Boysala. Dzięki nim udało się odsłonić najważniejsze budowle miasta oraz stworzyć pierwszy orientacyjny plan Stratonikei.

Obecnie pracami wykopaliskowymi i restauracyjnymi w Stratonikei kieruje profesor Bilal Söğüt z Uniwersytetu Pamukkale w Denizli. Prace nie są zakończone i ciągle dokonywane są nowe odkrycia. Przykładowo w 2010 roku znaleziono święte źródło dostarczające wodę do fontanny na terenie miasta.

W 2012 roku, kiedy odwiedziliśmy Stratonikeę, trwały tam prace wykopaliskowe, w których uczestniczyło 50 naukowców i studentów z 8 uczelni. Badacze koncentrowali się na obszarze teatru, gimnazjonu, nekropolii oraz murów miejskich. W tamtym roku na terenie miasta znaleziono ponad 700 eksponatów, z których wiele trafiło do muzeum w Muğli. Dodatkowo naukowcy zrekonstruowali kolumnadę wzdłuż zachodniej ulicy miasta. Jednocześnie podjęto starania, aby Stratonikea została w najbliższej przyszłości wpisana na listę kandydatów do Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Rok później, w 2013 roku, archeolodzy pod kierownictwem Bilala Söğüta pracowali na terenie łaźni rzymskich w Stratonikei. Zespół 100 pracowników oczyścił pozostałości kompleksu łaźni, który został zbudowany wyłącznie dla kobiet.

W 2019 roku archeolodzy ogłosili, że zamierzają odkopać Świętą Drogę, która w czasach starożytnych łączyła Stratonikeę z sanktuarium bogini Hekate w Laginie. Natomiast w 2021 roku archeolodzy odkopali kościół z mozaiką podłogową, który został zbudowany po trzęsieniu ziemi w 365 r. n.e. i był użytkowany do VII wieku, po czym obszar ten zaczął służyć jako cmentarz. W 2023 roku prace restauracyjne w Stratonikei były kontynuowane, a najnowszym dodatkiem była seria nowych stopni do siedzenia przy 2200-letnim budynku buleuterionu.

Znaleziska ze Stratonikei są wystawione w wielu placówkach muzealnych, w tym w Stambule, Bodrum, Milasie i Muğli. Również na terenie samej Stratonikei znajduje się niewielkie muzeum, które posiada w swoich zbiorach wiele ciekawych eksponatów pozyskanych lokalnie.

Zwiedzanie Stratonikei

Chociaż osadnictwo ludzkie w regionie Stratonikei sięga wczesnej epoki brązu, a istnienie osadnictwa w okresie archaicznym i klasycznym w tym miejscu potwierdzają pozostałości wcześniejszych fortyfikacji na wzgórzu Kadıkulesi,  prawie wszystkie widoczne obecnie pozostałości osady datowane są na okresy hellenistyczny i rzymski.

Największy atut Stratonikei to niezwykła mozaika budowlana: z opuszczonymi domami tureckimi i zabytkowym meczetem przeplatają się tu budynki z czasów antycznych. Za każdym rogiem ulicznym kryje się kolejna niespodzianka: czy będzie to kamienne domostwo z XIX wieku n.e. czy też hellenistyczny buleuterion? Stratonikea potrafi zaskoczyć nawet doświadczonych wędrowców po anatolijskich atrakcjach historycznych.

Miasto położone jest na równinie pomiędzy wzgórzami, a na wzniesieniu po stronie południowej znajdują się pozostałości ufortyfikowanego akropolu. Rozbudowa Stratonikei w okresie hellenistycznym przebiegała według planu hippodamejskiego, często wówczas wdrażanego na terenie Azji Mniejszej. Pomimo ciągle niewystarczających danych archeologicznych można przypuszczać, że główna aleja miasta przebiegała wzdłuż osi północ-południe, a od niej odchodziły prostopadle ulice tworzące siatkę urbanistyczną.

Stratonikea otoczona była fortyfikacjami, wyznaczającymi teren około jednego kilometra kwadratowego. Mury obronne miały długość 3,5 km oraz szerokość od 2,4 do 3 metrów. Do naszych czasów zachowały się długie odcinki tych umocnień oraz usytuowana w ich północno-wschodnim krańcu forteca z okresu hellenistycznego.

Budowle z okresu hellenistycznego i rzymskiego

Buleuterion, zbudowany w I lub II wieku n.e., stylistycznie przypomina swój odpowiednik z Miletu. Budynek ma plan prostokąta o bokach 25 na 30 metrów, a wejście do buleuterionu znajduje się po stronie zachodniej. Do naszych czasów zachowały się cztery rzędy ułożonych półkoliście siedzisk. Niegdyś budynek ten badacze utożsamiali ze świątynią Serapisa, ale przeciwko tej teorii świadczą odkryte na terenie buleuterionu inskrypcje oraz edykt dotyczący cen, wydany przez cesarza Dioklecjana. Wśród pozostałych inskrypcji w grece i po łacinie, odkrytych na północnej ścianie buleuterionu, wyróżnia się poemat wyliczający miesiące w roku, przypisywany Menippusowi, słynnemu mówcy ze Stratonikei, o którym wspominał Cyceron.

Agora w Stratonikei zajmuje rozległy obszar na zachód od buleuterionu. Należy do pierwszej fazy rozbudowy Stratonikei, z czasów panowania Seleucydów. Agorę otaczał solidny mur, którego fragmenty zachowały się do dzisiaj.

Teatr został wzniesiony w czasach hellenistycznych na północnym zboczu wzgórza Kadıkulesi, stojącego w południowej części miasta. Jego pojemność szacowana jest na 10 do 15 tysięcy widzów. Teatr jest typowym przedstawicielem stylu greckiego w Azji Mniejszej. Był kilkukrotnie przebudowywany, między innymi w czasach rzymskich, kiedy to został poddany gruntownej renowacji, podczas której dodano bogato zdobioną skene. Teatr służył widzom aż do IV wieku n.e. Do naszych czasów zachowało się 21 rzędów siedzisk oraz wiele greckich inskrypcji.

Świątynia położona jest tuż nad teatrem, w lokalizacji górującej nad całym miastem. Stylem świątynia ta jest imitacją jońskiej świątyni Zeusa w Labrandzie, najważniejszym karyjskim sanktuarium antycznym. Nie jest do tej pory wyjaśnione, które bóstwo było czczone w tej świątyni: najprawdopodobniej był to Zeus Chrysaoreus, ale istnieją również teorie, że była to świątynia kultu imperialnego cesarzy rzymskich.

Gimnazjon w Stratonikei to największa tego typu budowla zachowana na terenie Azji Mniejszej, a być może w całym świecie grecko-rzymskim. Posiada imponujące wymiary, ponieważ jego plan mierzy aż 267 na 105 metrów. Został zbudowany w II wieku p.n.e. w zachodniej części miasta, w pobliżu murów obronnych. Publiczny charakter tej budowli podkreślają liczne inskrypcje, odnoszące się do odbywających się na jej terenie imprez sportowych oraz wydarzeń o charakterze religijnym.

W centralnym odcinku północnej strony muru otaczającego Stratonikeę znajdowała się monumentalna brama, która oznaczała punkt, w którym Święta Droga z sanktuarium Hekate w Laginie prowadziła do miasta. Pomiędzy dwoma otworami po stronie zwróconej w stronę miasta znajdowało się półkoliste nimfeum, ozdobione dwoma rzędami kolumn korynckich i niszami na posągi. Datowane jest ono na przełom II i III wieku n.e., ale przechodziło później wiele napraw.

Przed nimfeum znajdował się otwarty plac, z którego szeroka ulica kolumnadowa, o szerokości blisko 9 metrów, prowadziła na południe, do centrum miasta. Podczas napraw w IV i V wieku n.e. oryginalne kolumny korynckie flankujące drogę zostały zastąpione doryckimi, a we wschodnim portyku dodano mozaikowe podłogi.

Położona na północ od miasta nekropolia została częściowo zniszczona przez odkrywkową kopalnię węgla brunatnego. Do tej pory na zachowanym terenie nie zostały przeprowadzone wykopaliska, ale o istnieniu cmentarza świadczą widoczne grobowce oraz fragmenty ceramiki rozrzucone na tym obszarze.

Budynki z czasów tureckich

Stratonikea to unikalne miejsce, w którym na stosunkowo niewielkim obszarze można zobaczyć budynki z czasów antycznych, z epoki seldżuckiej oraz z czasów osmańskich. Najważniejsze zabytki tureckie w Stratonikei znajdują się w pobliżu głównego placu dawnej wioski Eskihisar.

Z budynku łaźni tureckiej, datowanego na XIV-XV wiek, czyli na tzw. okres bejlików, zachowały się ściany. Niestety sklepiony dach zawalił się i nie został odbudowany.

Tuż obok łaźni stoi pięknie odnowiony meczet Şaban Ağa Camii. Ten liczący sobie około 500 lat budynek został przebudowany w XIX wieku. Meczet wzniesiono na planie kwadratu o boku długości 15 metrów. Najbardziej przyciąga wzrok jego piękny, drewniany portyk z 8 kolumnami. Posiada jeden minaret z pojedynczym balkonikiem, a jego wnętrze jest oświetlone naturalnie przez światło słoneczne wpadające do środka przez 16 okien znajdujących się we wszystkich ścianach.

Na terenie Stratonikei znajduje się ponadto dużo dawnych kawiarni i domostw tureckich, pochodzących z XIX i XX wieku.

Informacje praktyczne

Na terenie Stratonikei rozmieszczone są nowe tablice informacyjne, dostarczające wielu informacji zarówno w języku angielskim, jak i po turecku.

W 2024 roku Stratonikea była udostępniana zwiedzającym codziennie, od 8:30 do 20:00. Bilet wstępu kosztował 3 euro.