Od wielu setek lat wąski półwysep Gallipoli, wytyczający przebieg cieśniny Dardanele, był kluczem do zdobycia Stambułu. Flota, która zdołałaby się przedrzeć przez wąską cieśninę, miała ogromne szanse na opanowanie tej dumnej stolicy wielu imperiów. Ostatnią próbę podjęli podczas I wojny światowej alianci i odnieśli druzgocącą porażkę.
Przeczytajcie więcej o bitwie o półwysep Gallipoli.
Bilans walk toczonych w latach 1915-1916 był tragiczny. W ich trakcie poległo, według różnych źródeł od 120 do 130 tysięcy walczących, z czego aż 2/3 stanowili żołnierze armii osmańskiej. Ich zwycięstwo okupione zostało ogromnymi stratami. Wśród poległych aliantów większość stanowili żołnierze z Wielkiej Brytanii, Francji, Australii, Nowej Zelandii oraz Indii.
Obecnie południowa część półwyspu objęta jest ochroną jako park narodowy. Na jego terenie znajdują się cmentarze wojskowe, pomniki upamiętniające poległych, w tym żołnierzy pochowanych na morzu, oraz pola bitewne. Wszystkie te tragiczne pamiątki burzliwej przeszłości półwyspu Gallipoli położone są wśród lasów piniowych i zarośli, rosnących nad błękitnymi wodami cieśniny Dardanele.
Wycieczka po tych terenach jest wśród młodych Australijczyków i Nowozelandczyków uznawana za swoisty 'rytuał przejścia' w dorosłość. Zwłaszcza w drugiej połowie kwietnia, w okolicach Dnia Anzac (25. kwiecień) na półwyspie pełno jest autokarów wypełnionych przybyszami z Antypodów.
Dla turystów z Polski zwiedzanie wszystkich cmentarzy i pomników może się jednak okazać nieco nużące. Wystarczy wspomnieć, że cmentarzy alianckich jest na półwyspie aż 31, nie zapominając o 20 cmentarzach żołnierzy tureckich, pomnikach, samotnych grobowcach, miejscach lądowań, potyczek i bitew. Żeby nabrać pewnego zrozumienia dla doniosłości wydarzeń z okresu I wojny światowej wystarczy odwiedzić kilka z nich. Poniżej przedstawimy miejsca odwiedzone przez nas w latach 2011 i 2012.
Najdogodniejszym punktem wypadowym do takiej wycieczki jest miasteczko Eceabat. Można również ulokować się w położonym nieco na północ mieście Gelibolu, albo przeprawić na jeden dzień ze zlokalizowanego na azjatyckim brzegu Çanakkale.
Wioski o znaczeniu historycznym
Szczególnie ciekawe i warte odwiedzin wsie na terenie półwyspu Gallipoli to Bigali Köyü oraz Büyük Anafarta. Obie odegrały ważną rolę podczas toczonych tu walk. Znajdują się w nich również ciekawe muzea z eksponatami z tamtych czasów.
Przeczytaj więcej o Bigali Köyü oraz o Büyük Anafarta.
Cmentarze tureckie
Akbaş Şehitliği
Cmentarz marynarki wojennej Akbaş położony jest tuż przy trasie D550 z Gelibolu do Eceabat, około 12 km przed Eceabat.
Zatoka Akbaş była w czasie kampanii na półwyspie Gallipoli jednym z najważniejszych miejsc dostawy zaopatrzenia. Obsadzające ją siły tureckie były celem ataków alianckich z wody i z powietrza. W pobliskiej dolinie znajdował się duży szpital polowy. Żołnierze zmarli wskutek odniesionych ran byli chowani na cmentarzu po północnej stronie portu.
Obecnie znajduje się tu cmentarz otoczony murem. Przed jednym z wejść na teren cmentarza stoi pomnik przedstawiający żołnierza niosącego rannego towarzysza walk. Na terenie cmentarza wznosi się wysoki na 5 metrów kamienny obelisk ku czci poległych.
Cmentarz otwarto dla zwiedzających w 1999 roku, ale odwiedzają go prawie wyłącznie wycieczki tureckie. Przy cmentarzu położonych jest kilka straganów z pamiątkami.
Yalova Köyü Şehitliği
Cmentarz wioski Yalova jest również miejscem pochówku poległych w czasie I wojny światowej, w tym majora Çırpanlı Zeynel Abidin Ali Bey.
Madam Erika’nın Mezarı
Samotny grobowiec, położony na wzgórzu tuż za wioską Yalova. Pani Erika, z pochodzenia Niemka, była żoną lekarza wojskowego Ragip Beja. W trakcie wojny pracowała jako pielęgniarka i zginęła podczas bombardowania szpitala polowego, w którym zajmowała się rannymi żołnierzami tureckimi.
Wioska Yalova i grobowiec pani Eriki znajdują się 17 km na północ od Eceabat. Można do nich dotrzeć jadąc drogą D550 w kierunku Gelibolu i skręcając w lewo przy cmentarzu Akbaş Şehitliği.
Çamtekke Şehitliği
Położony wśród pól pomiędzy wsiami Büyük Anafarta i Kumköy grobowiec o którym niewiele wiadomo. Położony jest przy polnej drodze około 18 km na północ od Eceabat.
Informacja na nagrobku głosi, że pochowano tu 71 żołnierzy. W pobliskim Kumköy znajdowały się magazyny wojskowe, których pilnowali. Podobno zginęli oni w wyniku bombardowania w czasie nalotu powietrznego, gdy zgromadzeni wokół studni zajęci byli praniem odzieży. Masowy grób otoczony jest przez piękne cyprysy.
Cmentarze alianckie
New Zealand No. 2 Outpost Cemetery
Cmentarz placówki nr 2 położony jest przy pozycjach obronnych zajmowanych przez żołnierzy z Nowej Zelandii, na lewej flance pozycji wojsk Anzac. Na cmentarzu pochowanych jest 183 żołnierzy, z których udało się zidentyfikować zaledwie 33. Pochodzili oni z Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii i Australii. Polegli w czasie ofensywy sierpniowej w 1915 roku.
Cmentarz położony jest tuż przy drodze wiodącej wzdłuż zachodniego wybrzeża półwyspu Gallipoli, nad Morzem Egejskim. Od Eceabat dzielą go 23 km jazdy.
Embarkation Pier Cemetery
Cmentarz sąsiaduje z przystanią ewakuacyjną dla rannych aliantów, których zwożono na okręty ze wzgórz i dolin, gdzie toczyły się walki w sierpniu 1915 roku. Sam cmentarz został utworzony już po zakończeniu działań wojennych, poprzez przeniesienie osób pochowanych uprzednio na mniejszych cmentarzach i na wzgórzach.
Z 944 pochowanych na nim żołnierzy znanych z nazwiska jest zaledwie 282. Osobom, których nie udało się zidentyfikować postawiono specjalny pamiątkowy pomnik.
Ten cmentarz położony jest zaledwie 200 metrów od New Zealand No. 2 Outpost Cemetery.
French War Memorial & Cemetery
Położony na czubku półwyspu Gallipoli, przy zatoce Morto, cmentarz żołnierzy francuskich stanowi tragiczną pamiątkę walecznych oddziałów z Francji i jej afrykańskich kolonii. Oddziały francuskie najpierw wzięły zaatakowały i zdobyły Kumkale położone po azjatyckiej stronie cieśniny Dardanele, a następnie zostały przerzucone na brzeg europejski. Miały tam udzielić wsparcia Brytyjczykom podczas walk o przylądek Helles (tr. Seddülbahir). Podczas tej kampanii oddział francuski został praktycznie zmieciony z powierzchni ziemi.
Na stosunkowo rzadko odwiedzanym cmentarzu pochowanych zostało około 18 tysięcy żołnierzy. Zidentyfikowane ciała spoczywają w 2240 grobach z żelaznymi krzyżami. Pozostali polegli spoczęli w pięciu betonowych mogiłach zbiorowych, z których jedna w kształcie wysokiej na 15 metrów latarni morskiej pełni również funkcję pomnika ku czci poległych.
Miejsca pamięci
North Beach Anzac Commemorative Site
Ostatnim punktem na trasie naszej wycieczki jest Miejsce Pamięci Anzac przy Plaży Północnej. Zostało ono stworzone na potrzeby coraz większych mas przybyszów odwiedzających półwysep Gallipoli. Od 2000 roku to w tym miejscu odprawiana jest o świcie 25. kwietnia msza za poległych w walkach.
Miejsce zostało przygotowane przy współpracy rządów Nowej Zelandii, Australii i Turcji. Jego oddanie do użytku zaszczycili swoją obecnością premierzy państw z Antypodów oraz turecki minister leśnictwa. Osłonili tablicę głoszącą, że Park Pokoju Półwyspu Gallipoli jest dedykowany podążaniu za pokojem, harmonią, wolnością i wzajemnym zrozumieniem.
W dni, w które nie odbywają się tu oficjalne uroczystości, jest to spokojne miejsce, sprzyjające zadumie nad przeszłością i przelaną krwią. W oddali, na horyzoncie można podziwiać turecką wyspę Gökçeada oraz grecką wyspę Samotrakę. Oczywiście z tej perspektywy nie widać, że należą one do dwóch państw...
Çanakkale Şehitleri Anıtı
Pomnik Upamiętniający Męczenników Çanakkale znany również jako pomnik Abide to największa konstrukcja pamiątkowa na półwyspie Gallipoli. Stoi na południowym koniuszku półwyspu, nad zatoką Morto, na wzgórzu Hisarlık.
Ten pomnik, upamiętniający służbę 253 tysięcy żołnierzy tureckich, którzy brali udział w walkach na półwyspie Gallipoli, ma wysokość przeszło 41 metrów. Jest dobrze widoczny również z azjatyckiego brzegu cieśniny Dardanele. Ma kształt czterech kolumn o kwadratowej podstawie, przykrytych betonową płytą o wymiarach 25 na 25 metrów.
Jego projekt stworzyło trzech Turków: Doğan Erginbaş, Ismail Utkular i Ertuğrul Barla, którzy wygrali w oficjalnym konkursie. Budowa rozpoczęła się w 1954 roku, ale z powodu kłopotów finansowych ciągnęła się aż do 1958 roku. W międzyczasie przeprowadzono ogólnonarodową zbiórkę pieniędzy na dokończenie dzieła.
Pod pomnikiem znajduje się muzeum z pamiątkami wojennymi, a na północ od pomnika położony jest cmentarz, na którym pochowanych jest 600 żołnierzy tureckich.
