Znalezienie podstawowych informacji o Turcji nie jest trudne, wiele stron powtarza te same suche fakty. Z jednej strony to bardzo dobrze, że możemy dowiedzieć się, jaka jest powierzchnia Turcji i ile ludzi ją zamieszkuje, ale z drugiej - czasami potrzebne jest zilustrowanie tych czystych danych w celu uzyskania pełniejszego wyobrażenia o miejscu, do którego się wybieramy. Konfrontacja tego obrazu z rzeczywistością to zupełnie inna historia, przecież właśnie po to się podróżuje, aby na własne oczy przekonać się, jak taki wyobrażony świat odbierzemy osobiście na miejscu.
Pierwsza część cyklu Postawowe wiadomości o Turcji poświęcona jest elementarnym zagadnieniom geopolitycznym. Przyjrzymy się ustrojowi Turcji i głównym graczom na arenie politycznej kraju, dowiemy się, kim są jego obywatele i jakie religie wyznają. Przedstawimy również najważniejsze miasta w państwie oraz najistotniejsze informacje dotyczące jego geografii, w tym - oblewające Turcję morza, przepływające przez nią rzeki i położone tu jeziora.
1. Ustrój
Turcja ma ustrój demokratyczny i jest republiką parlamentarną. Głową państwa jest prezydent, a funkcję tę od 28 sierpnia 2014 pełni Recep Tayyip Erdoğan, wieloletni lider Partii Sprawiedliwości i Rozwoju, znanej pod skrótem AKP (tr. Adalet ve Kalkınma Partisi). Na czele rządu stoi Ahmet Davutoğlu, obecny przywódca AKP.
Skrót AKP bywa sprytnie rozwijany jako Ak Parti czyli Biała Partia, co ma sugerować jej czystość i przejrzystość. Wizerunek ten został nieco nadszarpnięty przez ujawnioną w 2013 ogromną aferę korupcyjną, w którą zamieszani byli należący do AKP członkowie rządu i ich rodziny. Skandal ten nie przeszkodził jednak AKP w wygraniu kolejnych wyborów samorządowych oraz prezydenckich.
Partia AKP, oficjalnie opisywana jest jako ugrupowanie umiarkowanie konserwatywne - warto pamiętać, że w Turcji działalność partii religijnych jest zakazana, a w przeszłości partie, które oskarżano o usiłowanie zmiany świeckiego charakteru państwa oraz określane jako proislamskie były wielokrotnie delegalizowane.
Co oznacza konserwatyzm w wydaniu partii AKP? Pewną ilustrację poglądów jej liderów może stanowić niedawna wypowiedź wicepremiera Bülenta Arınça, który w ostrych słowach skrytykował kobiety śmiejące się w miejscach publicznych. Natomiast w 2007 roku Recep Tayyip Erdoğan, wówczas burmistrz Stambułu, podczas przemówienia zacytował słowa poematu Ziyi Gökalpa: "Meczety są naszymi koszarami. Minarety są naszymi bagnetami. Kopuły są naszymi hełmami. Wierni są naszymi żołnierzami". Wypowiedź ta kosztowała go zresztą utratę stanowiska oraz kilka miesięcy więzienia.
W Turcji działa także wiele innych partii politycznych, a wśród nich warta szczególnej wzmianki jest Republikańska Partia Ludowa (CHP czyli Cumhuriyet Halk Partisi), założona w 1919 roku przez Mustafę Kemala Atatürka. Przez wiele lat, aż do wprowadzenia systemu wielopartyjnego w 1945 roku, była jedyną legalnie funkcjonującą w Turcji partią.
Turcy są nastawieni bardzo patriotycznie, wielu cudzoziemców zdumiewa częsty widok tureckiej flagi oraz ogromna ilość pomników Kemala Atatürka, ojca Republiki Tureckiej i jej pierwszego prezydenta. Chociaż obecnie wielu Turków poddaje w wątpliwość jego osiągnięcia, to wszelka krytyka z ust cudzoziemca może spotkać się z wielkim oburzeniem.
2. Ludność
Turcję zamieszkuje około 77 milionów osób czyli aż dwukrotnie więcej niż Polskę i tylko o 4 miliony mniej niż Niemcy. Oznacza to, że gdyby Turcja została przyjęta do Unii Europejskiej, byłaby w niej drugim najludniejszym państwem.
Jest to kraj stosunkowo jednolity pod względem narodowościowym i wyznaniowym. Według różnych szacunków od 70 do 75% mieszkańców kraju stanowią Turcy, a największą mniejszością etniczną są Kurdowie, których jest prawdopodobnie około 18%, chociaż wartość ta jest mocno przybliżona i można znaleźć zarówno informacje, że jest ich zaledwie 10%, jak i aż 25%. Do niedawna stanowili oni grupę nieuznawaną oficjalnie przez władze tureckie, ale od czasu objęcia rządów przez partię AKP ich sytuacja ulega stopniowej poprawie, a w miejscowościach na wschodzie kraju, gdzie mieszka większość tureckich Kurdów, zaczęły pojawiać się napisy w języku kurdyjskim.
Wśród pozostałych mniejszości narodowo-etnicznych zamieszkujących Turcję należy wspomnieć o Czerkiesach (2,5 miliona), Bośniakach (2 miliony), Albańczykach, Gruzinach, Arabach i Pomakach (muzułmańskich Słowianach). Przed I wojną światową Imperium Osmańskie zamieszkiwały liczne społeczności Ormian i Greków, jednakże na skutek konfliktów na tle polityczno-etnicznym, masowych mordów i przesiedleń obecnie narodowości te są reprezentowane w Turcji przez małe grupy ludności. Ciekawą z etnograficznego punktu widzenia grupę etniczną w Turcji stanowią mieszkający nad Morzem Czarnym Lazowie (80 tysięcy osób), należący do ludów południowokaukazkich.
Turcja to według konstytucji kraj świecki, bez oficjalnej religii państwowej. Podróżując po tym kraju trzeba jednak pamiętać, że według oficjalnych statystyk 99,8% jego mieszkańców to muzułmanie. Co więcej, wyznanie obywateli tureckich jest im wpisywane do dowodów osobistych, a określenie 'ateista' budzi szczere zdumienie. Pozostałe 0,2% mieszkańców Turcji to głównie chrześcijanie oraz żydzi.
Wśród muzułmańskich obywateli Turcji dominują sunnici, członkowie najliczniejszego na świecie odłamu islamu. Warto wspomnieć też o alewitach, stanowiących od 20 do 30% muzułmanów w kraju. Wierzenia religijne alewitów, pomimo oficjalnego zaliczania tego wyznania do świata islamu, stanowią synkretyczne połączenie wiary muzułmańskiej z elementami chrześcijaństwa, buddyzmu i szamanizmu.
Przez wiele lat tradycyjnie noszone przez muzułmanki chusty były zakazane na terenie szkół i wśród pracownic urzędów państwowych jako objaw islamizacji przestrzeni publicznej. Jednakże w ostatnich latach zakaz ten został stopniowo zniesiony - najpierw na uniwersytetach, następnie w urzędach, a w 2014 roku - w szkołach. W kraju widoczne są oznaki odrodzenia religijności - wznoszonych jest wiele nowych meczetów i powstają fundacje edukacyjne o charakterze islamskim. Od kilku lat odżyła też debata o przyszłości Hagia Sophii - dawnej świątyni chrześcijańskiej, przekształconej w meczet, a następnie, w początkowych latach republikańskich - w muzeum. Obecnie wielu wpływowych polityków domaga się przywrócenia tej budowli funkcji meczetu.
3. Największe miasta
Przeszło 70% obywateli Turcji mieszka w miastach, chociaż wielu tureckich mieszczuchów ogromnym sentymentem darzy wiejski i pasterski tryb życia przodków. Aż 8 miast tureckich liczy sobie obecnie ponad 1 milion mieszkańców - w tych metropoliach mieszka w sumie aż 35% ludności kraju. Dla porównania - w niemieckich miastach powyżej 1 miliona mieszkańców mieszka zaledwie 10% obywateli, a w Polsce - 5%.
Największym miastem Turcji jest Stambuł, dawna stolica osmańska, a wcześniej, jako Konstantynopol, stolica Bizancjum. W mieście tym według oficjalnych danych mieszka obecnie około 14 milionów osób. Ponieważ 2/3 mieszkańców miasta osiedliło się na jego europejskim brzegu, Stambuł uznawany jest za największą aglomerację miejską w Europie, a jednocześnie jest szóstym najludniejszym miastem na świecie. Co roku przybywa w nim, na skutek urodzeń oraz migracji, około pół miliona mieszkańców.
Drugim największym miastem Turcji jest jej stolica - Ankara, zamieszkiwana przez 4,5 miliona osób. Co prawda przy Stambule wydaje się niewielkim miastem, ale warto uzmysłowić sobie, że jest ludniejsza niż Los Angeles i porównywalna z całym województwem śląskim lub Irlandią. Co więcej, jako nowa stolica Republiki Tureckiej w 1927 roku miała zaledwie 75 tysięcy mieszkańców.
Kolejne metropolie Turcji to Izmir (2,8 mln) oraz Bursa i Adana, mające po 1,7 mln mieszkańców, co oznacza, że każda z nich jest wielkości Warszawy. Do kompletu tej wyliczanki trzeba dodać Gaziantep, Konyę i Antalyę, w których mieszka po ponad 1 milion osób.
4. Terytorium
Terytorium Turcji położone jest na dwóch kontynentach: około 3% powierzchni kraju leży w Europie, na terenie nazywanym Tracją Wschodnią lub Rumelią. Turcja graniczy tu z Grecją i Bułgarią, a jej azjatycka część oddzielona jest od Europy przez dwie cieśniny - Bosfor i Dardanele oraz położone pomiędzy nimi Morze Marmara. Na obu brzegach Bosforu rozwija się największa turecka metropolia czyli Stambuł, a strategiczne znaczenie takiego położenia miasta doceniali już w okresie antycznym Grecy i Rzymianie, którzy zwali je Konstantynopolem.
Azjatycka część kraju, stanowiąca 97% jego powierzchni, zajmuje wysunięty na zachód kontynentu azjatyckiego półwysep nazywany Azją Mniejszą lub Anatolią. Turcja graniczy tu z Gruzją, Armenią, Iranem, Irakiem i Syrią oraz z Nachiczewańską Republiką Autonomiczną, stanowiącą eksklawę Azerbejdżanu. Z powodów politycznych oraz z racji obecnej sytuacji na Bliskim Wschodzie niemożliwe jest obecnie w celach turystycznych przekraczanie granicy z Armenią, Syrią i Irakiem.
Powierzchnia Turcji to przeszło 780 tysięcy kilometrów kwadratowych. Amerykanie obrazowo piszą, że jest nieco większa od Teksasu, ale z polskiego punktu widzenia bardziej przemawia do wyobraźni uzmysłowienie sobie, że terytorium tureckie jest dwa i pół raza większe od polskiego. Pamiętajcie o tym planując przemieszczanie się po Turcji - odległości, które należy pokonać podróżując z zachodu na wschód lub z północy na południe kraju są ogromne. Przykładowo, aby dotrzeć z położonego nad Morzem Egejskim miasta Izmir do leżącego na dalekim wschodzie miasta Van należy przejechać 1800 km co przekłada się na 27 godzin jazdy non-stop. Odległość ze Stambułu do Vanu - 1750 km - jest taka sama, jak z Krakowa do Stambułu.
Również w przypadku tzw. wycieczek fakultatywnych trzeba brać pod uwagę znaczne odległości dzielące nadmorskie miejscowości wypoczynkowe od popularnych celów takich wypadów. Aby dojechać z Alanyi do Pamukkale, należy pokonać 370 km, a odległość z Side do Kapadocji to 470 km. Dodatkowo należy zapomnieć o ekspresowym tempie takiej podróży - wąski pas wybrzeża śródziemnomorskiego oddziela od centralnego płaskowyżu potężne pasmo gór Taurus. Wiele osób marzy o szybkim wypadzie znad Morza Śródziemnego do Stambułu, ale ponieważ drogowa odległość z Antalyi do Stambułu wynosi 725 km, takie wycieczki są zasadniczo możliwe jedynie drogą lotniczą i przez to stosunkowo drogie.
5. Ukształtowanie terenu
Znacznym utrudnieniem podczas podróży po Turcji jest ukształtowanie terenu. Wiele osób kojarzy Turcję jako kraj nadmorski, ale jest to przede wszystkim kraj górzysty. Blisko 85% powierzchni Turcji jest położone na wysokości przeszło 450 metrów n.p.m., a średnia wysokość kraju wynosi aż 1332 metrów n.p.m. Dla porównania - wartość ta dla Polski wynosi zaledwie 173 metry.
Wzdłuż północnego, czarnomorskiego wybrzeża Turcji ciągnie się na długości około 1000 km pasmo Gór Pontyjskich, a wzdłuż południowego wybrzeża śródziemnomorskiego biegnie przez 1500 km pasmo gór Taurus. Na wschodzie kraju pasma te zbiegają się na terenie należącej do Turcji części Wyżyny Armeńskiej, a średnia wysokość na tym obszarze to ponad 1500 metrów n.p.m. Na terytorium Turcji, niedaleko granicy z Armenią, Azerbejdżanem i Iranem, wznosi się na wysokość 5137 metrów n.p.m. majestatyczny masyw znanej z biblijnej opowieści o Arce Noego góry Ararat, czyli najwyższy szczyt Turcji. Gdyby wysokość najwyższego szczytu w Polsce czyli tatrzańskich Rysów przemnożyć razy dwa, to i tak byłyby one od Araratu niższe o 131 metrów.
Najdłuższą rzeką płynącą wyłącznie przez terytorium Turcji jest Kızılırmak czyli Czerwona Rzeka, uchodząca do Morza Czarnego po przepłynięciu 1350 km. Jest to rzeka stosunkowo mało znana poza Turcją, w przeciwieństwie do dwóch rzek bardzo dobrze rozpoznawanych przez wszystkie osoby zafascynowane historią starożytną - mowa tu o mających swoje źródła w Turcji Tygrysie (tr. Dicle Nehri) i Eufracie (tr. Fırat Nehri , pomiędzy którymi rozwijała się kraina znana jako Mezopotamia. Co prawda najważniejsza z historycznego punktu widzenia część Mezopotamii leży na terenie obecnego Iraku, ale warto wiedzieć, że podczas wyprawy do Turcji też można znaleźć się na obszarze tego Międzyrzecza. Miłośników nauk geograficznych powinien natomiast zaciekawić fakt, że to przez zachodnią część Turcji płynie rzeka Meander (tr. Büyük Menderes Nehri), której liczne zakola dały nazwę specyficznemu ukształtowaniu koryta rzecznego.
W Turcji znajduje się 51 naturalnych jezior o powierzchni większej niż 1 km kwadratowy oraz mnóstwo mniejszych jeziorek. Największym, a zarazem najgłębszym tureckim jeziorem jest jezioro Van (3755 km kwadratowych), położone na wschodzie kraju. Słynny węgierski Balaton jest on niego przeszło 6 razy mniejszy. To słone jezioro bezodpływowe, w którym żyje tylko jeden, endemiczny dla tego zbiornika gatunek ryb z rodziny karpiowatych. To nad tym jeziorem żyją słynne tureckie koty rasy Van, charakteryzujące się białym futrem, dwukolorowymi oczami oraz legendarną skłonnością do kąpieli w jeziorze. Drugie największe tureckie jezioro to Tuz Gölü czyli Słone Jezioro (1665 km kwadratowych), leżące w Centralnej Anatolii. Jego zasolenie wynosi aż 33% - czyli o 5% więcej niż słynnego Morza Martwego. Z jeziora Tuz pozyskiwana jest na skalę przemysłową sól. 2/3 zjadanej w Turcji soli pochodzi właśnie z tego jeziora.
Oprócz jezior naturalnych wielkie znaczenie dla gospodarki kraju mają sztuczne zbiorniki wodne, które powstały dzięki budowie zapór na wielu rzekach Turcji. Dwa największe z tych zbiorników - przy zaporze Atatürka i przy zaporze Keban - znajdują się na rzece Eufrat i przyczyniają się do nawodnienia stepowych terenów środkowej Anatolii. Zbiornik Atatürka ma powierzchnię 817 km kwadratowych, co oznacza że największe polskie jezioro - Śniardwy (113 km kwadratowych) zmieściłoby się w nim przeszło 7 razy. Budowa zapór w Turcji budzi wiele kontrowersji, zwłaszcza wśród archeologów, którzy opłakują utratę wielu cennych stanowisk dostarczających ważnych informacji o prehistorii Azji Mniejszej.
Turcja nie bez powodu bywa nazywana "Krajem Czterech Mórz". Oprócz najczęściej odwiedzanych przez turystów wybrzeży Morza Śródziemnego na południu i Morza Egejskiego na zachodzie, Turcję oblewają także od północy wody Morza Marmara i Czarnego. Najdłuższy odcinek wybrzeża Turcji przypada na zachodzie, czyli w regionie egejskim. Długość tego odcinka to 2805 km, do czego w znacznej mierze przysparzają się liczne zatoki i półwyspy. Drugim co do długości wybrzeżem jest czarnomorskie (1695 km), a trzecim - śródziemnomorskie (1577 km). Najkrótsze wybrzeże należy do wewnętrznego morza Turcji czyli Marmara (927 km). Jeżeli do tych wielkości dodać wybrzeża wysp należących do Turcji, to całkowita długość linii brzegowej kraju wyniesie przeszło 8 tysięcy km. Oznacza to, że linia brzegowa Turcji jest przeszło dziesięciokrotnie dłuższa od polskiej, która ma długość 770 km.
