Kościół Najświętszej Marii Panny był pierwszym z kościołów poświęconych matce Chrystusa. Jest to jednocześnie najważniejsza budowla z czasów chrześcijańskich w Efezie. Został wzniesiony w III wieku w obrębie wcześniejszej budowli. Architektonicznie budowlę można określić jako bazylikę z jedną nawą główną i dwiema nawami bocznymi. Dziś najlepiej zachowaną częścią budowli jest cylindryczne baptysterium, zlokalizowane w północnej części atrium.

Św. Maria w Efezie – fakt czy mit?

Warto pamiętać, że Maria, matka Chrystusa, nie była pierwszą kobietą czczoną w Efezie. Miasto miało długą tradycję religijnego kultu żeńskich bóstw. Pierwszą z nich była lokalna anatolijska bogini Kybele, która później została połączona z grecką boginią Artemidą. Wzniesiona dla tej ostatniej ogromna świątynia – Artemizjon w Efezie – uznawana była niegdyś za jeden z Siedmiu Cudów Świata.

Artemizjon o długości 115 metrów i szerokości 55 metrów zajmował obszar 1,5 razy większy niż kościół Marii Panny. Artemizjon miał też znacznie bardziej eleganckie proporcje, gdyż Kościół Mariacki miał niezwykle wydłużony plan, wynikający z jego wbudowania wewnątrz wcześniejszej struktury.

Istnieje wyjątkowy powód, dla którego kościół w Efezie został poświęcony Marii. Według miejscowej tradycji, matka Chrystusa przybyła do Efezu wraz ze św. Janem i spędziła tam ostatnie lata swojego życia. Chociaż nie ma zdecydowanych dowodów historycznych na poparcie tego przekonania, istnieją pewne przesłanki je potwierdzające. Najważniejszą z nich jest obecność w Efezie św. Jana, który w tym mieście został pochowany. W miejscu jego grobu wzniesiono bazylikę jego imienia.

Jak wyjaśnia Ewangelia Jana, Jezus, zanim umarł na krzyżu, powierzył św. Janowi opiekę nad swoją matką, Marią. Jan Ewangelista stwierdził, że Jezus podczas ukrzyżowania oświadczył, że Jan został adoptowany jako syn Marii (cytat według Biblii Tysiąclecia, J19,25-27): „A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena. Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: 'Niewiasto, oto syn Twój'. Następnie rzekł do ucznia: 'Oto Matka twoja'. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie”.

Zgodnie z tradycją zapisaną przez Ireneusza i Euzebiusza z Cezarei, Jan przybył później do Efezu, gdzie pracował i ostatecznie zmarł; przypuszcza się, że przywiózł ze sobą przybraną matkę. Te słabe wskazówki dały podstawę do wczesnego przekonania, że Maria mieszkała także w Efezie z Janem.

Jednakże dowody na to, że Maria rzeczywiście tam przebywała, nie są przekonujące, istnieją natomiast znacznie lepsze przesłanki wskazujące, że jej stały dom znajdował się w Jerozolimie. Niemniej jednak tradycja mówiąca, że Najświętsza Maria Panna przebywała i zmarła w Efezie, jest żywa do czasów obecnych. Turyści i pielgrzymi zwiedzają nawet stojący na Wzgórzu Słowików w pobliżu ruin Efezu domek, który według widzeń niemieckiej zakonnicy Anny Katarzyny Emmerich był ostatnim miejscem zamieszkania Marii.

Ewolucja kościoła Marii Panny

W III wieku n.e. w Efezie rozpoczęły się czasy kryzysu gospodarczego. W tym okresie lokalna wspólnota chrześcijańska zbudowała swój pierwszy kościół. Jednak jego budowniczowie wykorzystali starszą budowlę wyraźnie nawiązującą do pogańskich kultów z przeszłości miasta. Rozległy obszar na północy zajmował Olympieion, wzniesiony około 130 roku n.e. dla cesarskiego kultu cesarza Hadriana jako Zeusa Olympiosa.

Portyki otaczały prezbiterium świątyni, a do południowego z nich wbudowano kościół Marii Panny. Fakt ten wyjaśnia niezwykłe wymiary budowli – miała ona 145 metrów długości i zaledwie 30 metrów szerokości. Do kościoła prowadziło atrium na planie kwadratu i przedsionek wyłożony mozaikami. W późniejszych czasach wewnątrz starożytnej budowli zbudowano jeszcze dwa kościoły, ustawione jeden za drugim.

Jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Efezu – trzeci sobór powszechny, zwany także Soborem Efeskim – został zwołany w 431 roku przez cesarza Teodozjusza II (Młodszego) w wielkim kościele Marii Panny. Delegaci przybyli aż z Rzymu, Aleksandrii i Antiochii, a ich liczba sięgnęła 250. Celem tego soboru było, między innymi, rozstrzygnięcie sporu pomiędzy biskupem Konstantynopola Nestoriuszem a biskupem Aleksandrii Cyrylem. Dotyczył on poprawności używania pojęcia Matka Boża (Theotokos) wobec Marii, matki Jezusa z Nazaretu. Zwołanie tego soboru w kościele pod jej wezwaniem można więc uznać za głęboko symboliczne. Sobór opowiedział się za tytułowaniem Marii Matką Bożą, ustanawiając jednocześnie niezwykłą relację teologiczną między Marią a Chrystusem. Od tego momentu Maria zawsze była silnie związana z Efezem, w którym potwierdzono jej nadzwyczajny status.

Później jednak siedzibę biskupa przeniesiono z kościoła Marii Panny do bazyliki św. Jana, a stało się to najprawdopodobniej w VII wieku. Kościół Marii Panny funkcjonował później wyłącznie jako kościół cmentarny. Był kilkukrotnie przebudowywany, zatem budowla, którą możemy oglądać dzisiaj, nie odzwierciedla wyglądu kościoła z czasów Soboru Efeskiego ani późniejszej budowli z VIII wieku. Zamiast tego przedstawia późny okres bizantyjski, kiedy kopułowy kościół popadł w ruinę i ostatecznie został opuszczony.

Zastąpiła go nowa bazylika, o znacznie mniejszych gabarytach, wbudowana w przestrzeń starego kościoła. Wejście do nowego kościoła znajdowało się przez absydę starego, w której wycięto otwór. Ta nowa budowla nie miała kolumnad, ale zamurowane arkady. Do jej budowy użyto różnego rodzaju materiałów pochodzących ze swoistego recyklingu.

Niewielki nowy kościół odbudowano, dodając dwa dodatkowe rzędy kolumn podtrzymujących dach, a budowla zyskała kształt pięciobocznej bazyliki. Ostatecznie cała konstrukcja zawaliła się i została zamieniona w cmentarz. Nie wiadomo, kiedy nastąpiło to zawalenie, ale istnieją wzmianki o „starym kościele” z ikoną Marii Panny z XII wieku, zatem musiał on przetrwać przynajmniej do tego okresu.

Odwiedzając dziś ruiny, można odczuć pewne zamieszanie wynikające z wielu faz odbudowy i transformacji. Na przykład stare baptysterium służyło przez pewien czas jako miejsce świeckie, w którym instalowano piece. Ponadto diakonikon (komnata, w której przechowywane są szaty, księgi itp. używane podczas nabożeństw w kościele) starego kościoła został przekształcony w chrzcielnicę nowego. W północnej kolumnadzie atrium wzniesiono niewielką łaźnię, składającą się z kilku pomieszczeń i systemu ogrzewania podłogowego zwanego hypocaustum. Faktycznie, znaczna część wielkiego kościoła mogła zostać przekształcona w dzielnicę mieszkalną, podczas gdy wokół pomniejszonego kościoła znajdował się cmentarz.

Dziś najlepiej zachowaną częścią budowli jest cylindryczne baptysterium, zlokalizowane w północnej części atrium. W centralnej części baptysterium znajdował się basen, w którym osoby chrzczone mogły całkowicie zanurzyć się w wodzie.

Budynki w pobliżu kościoła

Budynek na wschód od kościoła Marii Panny był prawdopodobnie siedzibą biskupa, czyli episkopeionem, choć obecnie archeolodzy wolą nazywać go po prostu Pałacem Bizantyjskim. Ta przestronna rezydencja wyróżnia się skomplikowaną architekturą i wielkością, gdyż jej łączna powierzchnia była zadziwiająco duża i wynosiła 3750 metrów kwadratowych.

Pałac składał się z dużego, posiadającego wiele pomieszczeń zespołu łaźni oraz latryny od północy, dziedzińca kolumnadowego o wymiarach 14 na 8,5 metra oraz reprezentacyjnego skrzydła południowego z okazałymi salami recepcyjnymi i audiencyjnymi. Od strony południowej do zespołu dobudowano później kaplicę, a z czasem wokół niej rozwinął się cmentarz.

Jednym z możliwych wyjaśnień funkcji tego zespołu jest to, że pełnił on funkcję pałacu biskupiego ze względu na położenie bardzo blisko kościoła Marii Panny. Z tą rezydencją wiąże się bardzo osobliwa historia, gdyż została ona przebudowana w bardzo podejrzanych okolicznościach. Według miejscowej legendy mieszkaniec pałacu, biskup Antoniusz, odnowił swoją jadalnię kolumnami zabranymi z kościoła Marii Panny, a jego łaźnię wyposażono w marmury z chrzcielnicy. Oburzenie, jakie wywołał, spowodowało jego usunięcie ze stanowiska w roku 400.

Alternatywnie, ze względu na bogate dekoracje i obecność wielu sal recepcyjnych, pałac mógł być rezydencją prokonsula prowincji azjatyckiej, a w późniejszych czasach strategów temy (jednostki administracyjnej w Cesarstwie Bizantyjskim) Tracji. Wersję tę zdają się częściowo potwierdzać znaleziska archeologiczne, m.in. liczne pieczęcie z VIII i IX w., świadczące o funkcji administracyjnej budowli. Alternatywną sugerowaną lokalizacją siedziby gubernatora jest jednak willa zlokalizowana nad teatrem w Efezie.

Pałac został opuszczony i systematycznie rozebrany w X wieku, a bezpośrednio przy jego południowym wejściu ustawiono piec wapienny. Niestety, obecnie zwiedzający nie zobaczą zasadniczo żadnych większych fragmentów pałacu. Ruiny, odkryte w XX wieku, są całkowicie zarośnięte krzakami. Jedynie zdjęcia lotnicze umieszczone na tablicy informacyjnej mogą dać wyobrażenie o jego wyglądzie.

Na południe od kościoła znajduje się duży budynek zidentyfikowany jako wczesnobizantyjska rezydencja z początku V wieku n.e. Ta przestronna rezydencja, opisywana jako miejska willa perystylowa, zajmuje imponującą powierzchnię 1600 metrów kwadratowych i została całkiem niedawno odkopana.

Archeolodzy odkryli, że budowla ta była wielokrotnie odnawiana, a jej funkcje były zmienne. W VI/VII w. powstały warsztaty, takie jak piece, tłocznia oliwy i młyny ręczne, które dodano do prestiżowego skrzydła. Jednocześnie od południa willi dobudowano otwarty dziedziniec, najprawdopodobniej pełniący funkcję pastwiska lub ogrodu warzywnego. W tym okresie widoczne było ścisłe powiązanie pomieszczeń mieszkalnych, pomieszczeń rzemieślniczych i działalności rolniczej.

Choć sam budynek uległ uszkodzeniu w wyniku trzęsienia ziemi, które miało miejsce w VI wieku, o czym świadczą zdeformowane podłogi, to w pierwszej połowie VII wieku nadal był zamieszkiwany. Zespół uległ zniszczeniu najprawdopodobniej w drugiej połowie VII wieku, o czym świadczy znalezisko ponad 3500 monet z tego okresu.