Antiochia Pizydyjska to rozległe ruiny antycznego miasta, położone na wysokości przeszło tysiąca metrów nad poziomem morza, w sąsiedztwie współczesnego miasteczka Yalvaç. Osoby interesujące się geografią Nowego Testamentu odwiedzają Antiochię jako miejsce ściśle związane z działalnością misyjną świętego Pawła.

Geografia

Okolica, w której znajduje się Antiochia, jest górzysta - na wschodzie ciągnie się głęboki wąwóz, którym płynie rzeka Anthius, uchodząca do jeziora Eğirdir, na północy rozciąga się pasmo górskie Karakuş, na południowym-wschodzie Kızıldağ, a na południowym-zachodzie znajduje się pasmo Kirişli oraz północny brzeg jeziora Eğirdir.

Nazwa

Miasto założone zostało w okresie hellenistycznym przez Antiocha I Sotera z dynastii Seleucydów lub jego ojca Seleukosa. Nazwa "Antiochia" była często wykorzystywana przez Antiocha I do określania zarówno nowych osad jak i przemianowywania miast już wcześniej istniejących. Założył on aż 16 nowych Antiochii na terenie Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu. Aby odróżnić tę konkretną Antiochię od innych Antiochii, używa się często określenia "Pizydyjska". Nie jest to określenie całkowicie poprawne, gdyż Antiochia ta leży na terenie przygranicznym, pomiędzy antyczną Frygią i Pizydią. Dla uproszczenia będziemy w dalszej części artykułu używać popularnego określenia Antiochia Pizydyjska, chociaż najlepiej jej położenie odzwierciedla nazwa łacińska - "Antiochia ad Pisidiam" czyli Antiochia [położona] w kierunku Pizydii.

Zarys historii

Okres hellenistyczny

Najprawdopodobniej miasto zostało założone przez Antiocha I Sotera jako baza wojskowa, a pierwszymi mieszkańcami Antiochii Pizydyjskiej byli osadnicy sprowadzeni z Magnezji nad Meandrem. Wśród tych osadników część populacji stanowili Żydzi. Istnieją przypuszczenia, że miasto powstało na terenie, gdzie już wcześniej osadzili się Grecy.

W latach 70-tych III wieku p.n.e. na tereny Azji Mniejszej dotarło celtyckie plemię Galatów. W 275 roku p.n.e. Antioch I Soter odniósł nad nimi zwycięstwo w bitwie, podczas której zaskoczył Galatów wykorzystaniem słoni bojowych. Zostali oni wówczas zepchnięci na tereny, na których powstała później Galacja, czyli do centralnej części Azji Mniejszej.

Na mocy postanowień traktatu zawartego w Apamei w 188 roku p.n.e. pomiędzy Republiką Rzymską a Imperium Seleucydów, tereny Pizydii i Frygii zostały wcielone do Królestwa Pergamonu. Attalos III, ostatni władca tego państwa, zapisał je w testamencie Rzymowi w 133 roku p.n.e. Pizydia, a wraz z nią Antiochia Pizydyjska, nie została wówczas wcielona bezpośrednio do państwa rzymskiego, lecz przekazano ją pod kontrolę Królestwa Kapadocji. Pod koniec I wieku p.n.e. Antiochię podporządkował sobie król Galacji, Amyntas.

Czasy rzymskie

Pełnię kontroli nad Antiochią Pizydyjską przejęli Rzymianie po śmierci Amyntasa w 25 roku p.n.e. Miastu nadano wówczas nazwę Colonia Caesarea Augusta. Podczas panowania cesarza Oktawiana Augusta na terenie Pizydii założono osiem kolonii, ale tylko Antiochię uhonorowano tytułem Caesarea. W pobliżu miasta stacjonowały legiony rzymskie, a ich weterani otrzymywali ziemie w okolicy. W okresie późniejszym miasto otrzymało tytuł Socia Romanorum czyli Lojalny Sprzymierzeniec Rzymu.

Najświetniejszy okres istnienia miasta to właśnie czasy bezpośrednio po jego włączeniu do Imperium Rzymskiego. Dawne greckie budowle wyburzono, a w ich miejscu wzniesiono imponujące gmachy użyteczności publicznej. Antiochia stanowiła ciekawy przykład powiązania elementów greckich i rzymskich. Jej konstytucję zaadaptowano z greckiego oryginału i nadal spotykała się rada miejska czyli boule. Urzędnicy byli mianowani przez Rzym, ale nosili greckie tytuły. Oficjalnym językiem inskrypcji i dokumentów została łacina, ale na co dzień posługiwano się często greką. Miasto zachowało status kolonii przez przeszło 200 lat.

W 6 roku p.n.e. pretor Cornutus Aquila nakazał budowę drogi, znanej jako Via Sebaste, która połączyła Antiochię z Perge na wybrzeżu śródziemnomorskim. Później dobudowano odnogę tej drogi wiodącą do Iconium (obecnie Konya) i Lystry. Około 46 roku dotarł do Antiochii święty Paweł w towarzystwie świętego Barnaby, korzystając właśnie z Via Sebaste. Przybył on do tego miasta najprawdopodobniej zachęcony przez Sergiusza Pawła, namiestnika Cypru pochodzącego z Antiochii. Relację z pobytu świętego Pawła w mieście znamy dzięki Dziejom Apostolskim. To w Antiochii święty Paweł wygłosił swoje pierwsze, a jednocześnie najdłuższe, zapisane kazanie. Co prawda nazwa miasta nie pada w relacjach z kolejnych podróży świętego Pawła, ale z przebiegu ich tras można wywnioskować, że apostoł odwiedził Antiochię jeszcze dwukrotnie.

Koniec III wieku był na terenie Pizydii okresem niepokojów społecznych i buntów, które osiągnęły apogeum podczas oblężenia Kremny. W 276 roku miasto to zostało zajęte przez pochodzącego z Izaurii rabusia o imieniu Lydius. Wykorzystywał on Kremnę jako bazę do wypraw łupieżczych w regionie. Jego działalność stała się przyczyną wizyty w Pizydii cesarza rzymskiego Tacyta. Wyruszył on do Azji Mniejszej razem z przyrodnim bratem Florianem, by walczyć z Gotami i Alanami. W ramach reorganizacji Imperium Rzymskiego, w 292 roku, Antiochia stała się stolicą (łac. metropolis) nowo utworzonej prowincji Pizydia. Powiększono wówczas teatr miejski i przebudowano agorę.

Okres bizantyjski

Antiochia była siedzibą biskupów Pizydii. Z zapisów kościelnych wiadomo, że Antiochia była miastem znaczącym jeszcze w V wieku n.e. Jej pozycja uległa znaczącemu osłabieniu po trzęsieniach ziemi, które nawiedziły ten region w latach 518 i 529. W połowie VI wieku ludność miasta została zdziesiątkowana przez epidemię.

W początkach VII wieku groźba inwazji perskiej powodowała niestabilność polityczną w regionie oraz wywołała serię lokalnych buntów. W połowie VII wieku rozpoczęły się najazdy arabskie na Azję Mniejszą, a ich intensywność wzrosła w VIII wieku. W 713 roku Antiochię oblegał Al-Walid I, wówczas syn kalifa Abd al-Malika z dynastii Umajjadów. Po tym ciosie Antiochia nigdy już nie odzyskała dawnej świetności. W XI wieku w ten region Azji Mniejszej przybyły plemiona tureckie. Osadnicy seldżuccy nie osiedlili się jednak na terenie dawnej Antiochii. W XII lub XIII wieku założyli nowe miasto w dolinie, w której mogło rozwijać się rolnictwo. Nową osadę nazwali Yalvaç czyli Prorok, być może jako echo dawnych wizyt świętego Pawła.

Prace archeologiczne

Pierwszą osobą, która w czasach nowożytnych zwróciła uwagę na ruiny Antiochii Pizydyjskiej, był Francis Vyvyan Jago Arundell. Był on kapelanem zatrudnionym w 1822 roku przez firmę Levant Company w Smyrnie, czyli obecnym Izmirze. Stanowisko to wykorzystał jako okazję do wielu ekspedycji po terenie Azji Mniejszej. Odwiedził między innymi tzw. Siedem Kościołów Azji oraz przeprowadził eksplorację Pizydii. Swoje odkrycia opisał szczegółowo w wydanej w 1834 roku książce Discoveries in Asia Minor: including a description of the ruins of several ancient cities and especially Antioch of Pisidia. Kolejnym podróżnikiem, który w XIX wieku dotarł do Antiochii Pizydyjskiej, był angielski geolog William John Hamilton. W 1835 roku odbył on wyprawę połączoną z badaniami geologicznymi poprzez Lewant, Armenię i Azję Mniejszą. Podróż opisał w książce Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia, wydanej w 1842 roku. Wspomina w niej akwedukty, łaźnie i bazylikę, które widział na terenie Antiochii.

W XIX wieku do Antiochii Pizydyjskiej dotarło wielu europejskich badaczy i podróżników. Wśród nich znaleźli się francuski archeolog i podróżnik Léon de Laborde oraz rosyjski geolog Piotr Aleksandrowicz Czichaczew. Jednakże osobą, która najbardziej przyczyniła się do poszerzenia wiedzy o Antiochii Pizydyjskiej okazał się być William Mitchell Ramsay, szkocki archeolog i badacz Nowego Testamentu. Przybył on do Azji Mniejszej w celu skonfrontowania opisów geograficznych podanych w Dziejach Apostolskich z rzeczywistością. Pod koniec XIX wieku położenie wielu ze wspomnianych w Dziejach miast nie było znane, a Ramsay miał początkowo zamiar udowodnić, że księga ta podaje informacje nie znajdujące odzwierciedlenia w geografii Anatolii. W latach 1881-1882 wyruszył więc w towarzystwie amerykańskiego archeologa, Johna Roberta Sterretta na dwie długie wyprawy po zachodniej Azji Mniejszej. Podczas obu z nich odwiedził Antiochię Pizydyjską. Wkrótce przekonał się, że Dzieje Apostolskie są niezwykle trafne pod względem geograficznym, a sam poświęcił 50 lat życia na badania antycznych miast i dokumentów pochodzących z Azji Mniejszej. Przez wiele lat Ramsay uznawany był za naczelny autorytet w kwestiach związanych z dziejami Azji Mniejszej w okresie podróży świętego Pawła oraz wczesnego chrześcijaństwa w Imperium Rzymskim. Wyniki jego odkryć dokonanych do 1905 roku zostały opublikowane w książce The Cities of St. Paul.

Ramsay powracał do Antiochii Pizydyjskiej wiele razy, prowadząc prace archeologiczne wspierane przez Uniwersytet w Princeton. Tuż przed wybuchem I wojny światowej jego zespół odkrył fragmenty żywotu Oktawiana Augusta - Res Gestae Divi Augusti - w okolicach bramy monumentalnej. Po przymusowej przerwie w badaniach Antiochii, spowodowanej wojną, Ramsay kontynuował prace na tym stanowisku w 1923 roku. W 1924 roku był członkiem ekspedycji badawczej zorganizowanej przez Uniwersytet w Michigan, pod kierownictwem Francisa W. Kelseya. Wykopaliska w Antiochii przeprowadzono wówczas na ogromną skalę, przy wykorzystaniu lokalnej siły roboczej. Zatrudniono przy nich przeszło 200 osób z Yalvaç. Dzięki temu udało się odsłonić Wielką Bazylikę, plac Tyberiusza, propylon oraz pozostałości monumentalnej bramy zachodniej.

Z placem Tyberiusza związana jest historia konfliktu Ramsaya i D.M. Robinsona. Otóż podczas wykopalisk znaleziona została inskrypcja zawierająca treść edyktu dotyczącego magazynowania zboża, wydana przez gubernatora prowincji Galacja-Kapadocja, L. Antistiusa Rusticusa. Dzięki niej udało się badaczom poznać nazwę placu. Robinson i Ramsay opublikowali artykuły dotyczące tej inskrypcji w tym samym czasie, w dwóch różnych czasopismach. Obaj rościli sobie prawo do wyłączności do tego odkrycia, a konflikt między nimi szybko się zaognił. Wskutek tego prace archeologiczne w Antiochii przerwano już po roku. Ramsay powrócił tu jeszcze w 1925 i 1927 roku, ale nie dokonał już żadnych przełomowych odkryć. Słynną inskrypcję można natomiast obejrzeć w Muzeum Archeologicznym w Afyonie.

Po porzuceniu prac archeologicznych przez Amerykanów Antiochia Pizydyjska musiała czekać na kolejną rundę prac aż do lat 60-tych XX wieku. W międzyczasie stanowisko to stało się dogodnym źródłem materiałów budowlanych, wykorzystywanych przy rozbudowie domów i dróg w pobliskim miasteczku Yalvaç. Ozdobne fragmenty pozyskane ze świątyni Augusta, placu Tyberiusza i innych budowli antycznej Antiochii można z łatwością dostrzec podczas spaceru uliczkami tego miasta. W latach 60-tych i 70-tych XX wieku pomiary i sondaże archeologiczne na terenie Antiochii prowadzili M.H. Ballance, A. Frazer oraz K. Tuchelt. W latach 1982-1983 Stephen Mitchell i Marc Waelkens sporządzili nową dokumentację zabytków Antiochii. Zgromadzili oni wszystkie dostępne wówczas informacje o tym starożytnym mieście w książce zatytułowanej po prostu Pisidian Antioch, wydanej w 1998 roku.

Najnowsza runda systematycznych prac archeologicznych trwa na terenie Antiochii Pizydyjskiej nieprzerwanie od 2009 roku. Pracami tymi kierował początkowo Mehmet Taşlıalan, dyrektor Muzeum w Yalvaç. Obecnie kierownikiem wykopalisk w Antiochii Pizydyjskiej jest Mehmet Özhanlı, szef Wydziału Archeologii na Uniwersytecie Süleymana Demirela w Isparcie. Prace te przynoszą co roku wiele niespodziewanych odkryć, a kolejnych przełomowych wyników można się spodziewać w przyszłości, gdyż do tej pory odsłoniętych zostało zaledwie kilka procent powierzchni antycznego miasta.

W 2013 roku archeolodzy natrafili na dwa masowe groby, sugerujące antyczną zagadkę kryminalną. Ciała ludzkie ukryto w dwóch studniach, z których jedna znajdowała się na terenie rzymskiej willi, a druga - przy ulicy Cardo Maximus. W 2015 roku znaleziono naskalny relief sprzed 1800 lat, przedstawiający aniołki wybierające winogrona z koszyka. W tym samym roku ogłoszono jedno z największych do tej pory odkryć na terenie Antiochii Pizydyjskiej. Badacze odkopali pozostałości czwartego kościoła. Ponieważ archeolodzy ustalili, iż miasto posiadało siedem dzielnic, trwają poszukiwania pozostałych trzech kościołów. W 2017 roku udało się już zidentyfikować reliefy przedstawiające walki gladiatorów, świadczące o tym, że w mieście działała szkoła gladiatorów, a teatr był miejscem, w którym oprócz przedstawień organizowano także pojedynki na śmierć i życie.

Zwiedzanie

Antiochia została założona na wzgórzu, które położone jest na wysokości 1235 metrów n.p.m. Miasto otaczały mury obronne, których długość wynosiła około 3 kilometry. Nie wszystkie odcinki murów zostały do tej pory odsłonięte przez archeologów. Najlepiej widoczny jest obecnie fragment murów znajdujący się po południowo-zachodniej części miasta.

Mury obronne wytyczały teren miasta, którego powierzchnia wynosiła 47 hektarów. Szerokość murów wahała się pomiędzy 1,5 metra a 5,5 metra, w zależności od ukształtowania terenu i nachylenia zbocza. Pierwsze mury obronne zbudowano w okresie hellenistycznym. Zostały one rozbudowane w czasach rzymskich, a następnie w okresie bizantyjskim.

Obecnie zidentyfikowano dwie bramy miejskie prowadzące na teren Antiochii. Jedna z nich położona jest na południu, a druga - na zachodzie. Zachodnia brama była monumentalną strukturą mającą formę potrójnego łuku triumfalnego, opierającego się po obu stronach o mury miejskie. Budowlę wzniesiono na planie prostokąta o bokach długości 12 i 24 metrów. Bramę zbudowano po 120 roku n.e. i zadedykowano cesarzowi Hadrianowi. Na początku III wieku przebudowano ją, nadając jej formę łuku triumfalnego. Obecnie potrzeba wiele wyobraźni, wspomaganej rekonstrukcją ukazaną na tablicy informacyjnej, aby w gruzach rozrzuconych po okolicy dostrzec wspaniały łuk triumfalny.

Zwiedzanie Antiochii rozpoczyna się przy zachodniej bramie miejskiej, od której odchodzi w kierunku południowo-wschodnim jedna z dwóch głównych ulic miasta, znana jako Decumanus Maximus. Antiochię rozplanowano od początku według założeń znanego od V wieku p.n.e. systemu hippodamejskiego. Plan miasta wytyczały główne arterie komunikacyjne, przecinające się pod kątem prostym, dzielące osadę na kwartały mieszkalne oraz centralnie położoną dzielnicę administracyjno-kulturową. Z inskrypcji odkrytych na terenie Antiochii znane są nazwy siedmiu dzielnic miasta z okresu rzymskiego (łac. vicus): Venerius, Velabrus, Aediculus, Patricius, Cermalus, Salutaris i Tuscus.

Na terenie Antiochii udało się do tej pory odsłonić dwie główne drogi, jedną z nich jest wspominana powyżej Decumanus Maximus, a drugą - Cardo Maximus. Decumanus Maximus rozpoczyna się od bramy zachodniej i prowadzi w okolicę oddalonego o 320 metrów placu Tyberiusza. W tym punkcie droga ta krzyżuje się z Cardo Maximus, która wiedzie w kierunku północno-wschodnim, do nimfeum, położonego 400 metrów dalej. W przypadku obu dróg badacze odkryli pozostałości systemu drenażowego, zapobiegającego ich zalaniu w przypadku ulewy. Po obu stronach dróg znajdowały się liczne sklepy i warsztaty rzemieślnicze, których powstanie datowane jest na I i II wiek n.e. Jeżeli przyjrzeć się uważnie płytom, którym wyłożone są drogi, można dostrzec koleiny, odciśnięte przez wozy dostarczające towary do sklepów w Antiochii.

Podążając wzdłuż Decumanus Maximus, dociera się do teatru, znajdującego się w połowie drogi między bramą zachodnią a placem Tyberiusza. Ta imponujących rozmiarów budowla stoi po północnej stronie drogi. Widownia teatru wspiera się o zbocze wzgórza, więc jedynie najwyższe rzędy siedzisk wymagały dodatkowego podparcia systemem łuków i sklepień. Niestety fasada teatru nie zachowała się do naszych czasów. Z odnalezionych fragmentów budynku wiadomo, że była ozdobiona bogato rzeźbionymi fryzami. Teatr zbudowano już w okresie hellenistycznym, a z odkrytych inskrypcji wiadomo, że budynek przeszedł remont i rozbudowę w latach 311 - 313 n.e. Słaby stopień zachowana teatru wynika z tego, że w późniejszych czasach budowla służyła jako dogodne źródło materiałów budowlanych, zarówno dla mieszkańców Antiochii, jak i pobliskiego miasteczka Yalvaç. Podobno to właśnie w tym teatrze została rzucona na pożarcie dzikim zwierzętom uczennica świętego Pawła, Tekla. Jej cudowne ocalenie oraz dalsze dzieje przybliżyliśmy w artykule poświęconym kościołowi i jaskini świętej Tekli w pobliżu Silifke.

Droga Decumanus Maximus, pnąc się pod górę, doprowadza do placu Tyberiusza (łac. Tiberia Platea), położonego przed bramą monumentalną, wiodącą do świątyni Augusta. Plac Tyberiusza ma kształt prostokąta o bokach długości 30 na 70 metrów. Jego powstanie datowane jest na lata 25 - 50 n.e. Centralne położenie oraz bliskość świątyni sugerują, że plac był sercem życia miejskiego w Antiochii. Prace archeologiczne wykazały, że wzdłuż boków placu znajdowały się sklepy spożywcze, restauracje i bary. Archeolodzy odkopali w tej lokalizacji naczynia, kubki, przybory kuchenne i setki monet. Inskrypcja w kształcie tarczy, znaleziona przed bramą monumentalną, informuje, że edyl Titus Baebius Asiaticus zapłacił z własnej kieszeni za wybrukowanie obu głównych dróg oraz placu Tyberiusza.

Przy końcu placu Tyberiusza stała brama monumentalna czyli propylon, prowadząca do Sanktuarium Imperialnego. Brama stała na podium, na które wchodzono po dwunastu stopniach. Podobnie jak brama zachodnia, propylon przy świątyni Augusta również miał formę potrójnego łuku triumfalnego, wspieranego przez kolumny w porządku korynckim. Centralny łuk bramy miał szerokość 4,5 metra, a boczne łuki były szerokości 3,5 metra każdy. Nad łukami znajdowały się płaskorzeźby, przedstawiające jeńców wojennych, boginię zwycięstwa Nike oraz Erosa - boga miłości.

Propylon wzniesiono ku czci cesarza Oktawiana Augusta. Inskrypcja umieszczona nad centralnym łukiem, wyłożona literami z brązu, głosiła "Dla Cezara Augusta, syna boga, głównego kapłana, konsula po raz trzynasty, trybuna po raz dwudziesty trzeci, cesarza po raz czternasty, ojca ojczyzny". Podczas wykopalisk prowadzonych na terenie propylonu badacze odkryli tablice zawierające autobiografię pierwszego cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta czyli Res Gestae Divi Augusti. Najsłynniejsza wersja tego tekstu pochodzi ze świątyni Augusta w Ankarze, a wersja z Antiochii jest jedną z dwóch znalezionych na terenie Frygii i Pizydii. Drugi fragment znaleziono w antycznej Apollonii. Tablice z Antiochii, w prawie sześćdziesięciu fragmentach, znajdują się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Yalvaç.

Świątynia Augusta, nazywana również Sanktuarium Imperialnym, została wzniesiona w najwyższym punkcie miasta. Jej fundamenty wykuto w skale, a na nich nabudowano podium o wysokości 2,5 metra, do którego prowadzi dwanaście stopni. Podium miało wymiary 26 na 15 metrów. Do wnętrza świątyni wiódł przedsionek ozdobiony czterema kolumnami w porządku korynckim. Cella czyli najważniejsze pomieszczenie świątyni miała plan zbliżony do kwadratu o boku około 11 metrów. Zdobiły ją fryzy z wyrzeźbionymi girlandami i liśćmi.

Za świątynią znajdowała się wykuta w skalnej ścianie dwukondygnacyjna galeria. Jej pierwsza kondygnacja była ozdobiona kolumnadą w porządku doryckim, a druga kondygnacja miała kolumnadę w porządku jońskim. Badacze przypuszczają, że parter tej galerii służył mieszkańcom miasta jako miejsce spacerów i wymiany myśli.

Naprzeciwko placu Tyberiusza, po drugiej stronie drogi Cardo Maximus, stoją ruiny budynku nazwanego przez badaczy, z racji jego położenia, kościołem centralnym. Szkocki archeolog, William Mitchell Ramsay, który poświęcił 50 lat życia na badanie historycznej geografii Azji Mniejszej, opublikował w 1927 roku artykuł poświęcony Antiochii Pizydyjskiej. Wysunął w nim tezę, że mała absyda, położona po południowej stronie tego kościoła należała do wcześniejszego kościoła, wzniesionego w miejscu, gdzie stała synagoga, w której nauczał święty Paweł. Ramsay odnalazł również na terenie kościoła żelazną pieczęć noszącą imiona trzech męczenników z okresu panowania cesarza Dioklecjana: Neona, Nikona i Heliodorusa. Kościół centralny, obecnie znany także jako kościół świętego Bassusa, został najprawdopodobniej zbudowany w IV wieku.

W 2013 roku, kiedy to odwiedziliśmy Antiochię Pizydyjską, dalszy spacer wzdłuż ulicy Cardo Maximus nie był możliwy z powodu prowadzonych na tym terenie prac wykopaliskowych. W 2015 roku ogłoszono odkrycie położonej po wschodniej stronie tej drogi trójnawowej bazyliki. Jej podłoga wyłożona była marmurowymi płytami, a ściany pokryte zostały freskami przedstawiającymi symbole chrześcijańskie i wzory geometryczne. Kościół ten wzniesiony został w miejscu, gdzie wcześniej stała świątynia z okresu panowania dynastii Antoninów, czyli w II wieku n.e.

Ulica Cardo Maximus kończy się przy monumentalnej fontannie czyli nimfeum. Skromne pozostałości tej budowli wskazują, że została wzniesiona na planie litery U. Składała się z bogato zdobionej fasady o wysokości 9 metrów oraz zbiornika na wodę, o bokach długości 27 na 7 metrów, głębokiego na 1,5 metra. Wodę sprowadzano z gór przy wykorzystaniu akweduktów. Z okolic nimfeum rozciąga się doskonały widok na dolinę, w której widoczny jest długi i dobrze zachowany akwedukt.

Z okolicy nimfeum w kierunku północno-zachodnim prowadzi wąska ścieżka. Doprowadza ona do jednej z najlepiej zachowanych budowli na terenie Antiochii, opisywanych często jako rzymskie łaźnie. Budowla zajmuje powierzchnię o wymiarach 80 na 55 metrów, a odsłoniętych zostało siedem z licznych pomieszczeń. Jej wzniesienie przypadało najprawdopodobniej na I wiek n.e. W rzeczywistości nie jest pewne, czy budynek ten pełnił funkcję łaźni czy też zupełnie inną. Wątpliwości badaczy budzi między innymi rozmieszczenie drzwi wejściowych oraz brak znaczących śladów systemu ogrzewania oraz dystrybucji wody w budowli. Być może zachowane do naszych czasów fragmenty były jedynie podbudową dla większej budowli, podobnie jak w przypadku podziemi świątyni Trajana na akropolu w Pergamonie.

Po wschodniej stronie tego budynku zachowały się ślady kolejnego kościoła, nazywanego dla ułatwienia orientacji kościołem północnym. Była to trójnawowa bazylika o długości 42 metrów i szerokości 23,5 metra. Do naszych czasów budowla zachowała się jedynie do wysokości stylobatu czyli górnej powierzchni kamiennej podstawy. Dlatego też nie wiadomo, jak wyglądała cała budowla. Najlepiej widoczna jest główna absyda świątyni. W południowej nawie znaleziono niewielkie fragmenty mozaiki podłogowej. Wiadomo, że do budowy kościoła wykorzystano kapitele kolumn pozyskane z innej budowli. Na podstawie porównania z pozostałymi kościołami z terenu Antiochii badacze przypuszczają, że ta bazylika powstała najwcześniej pod koniec VI wieku.

Z okolic kościoła północnego i "łaźni" ścieżka prowadzi w kierunku południowo-zachodnim, do kolejnego kościoła, znanego jako Wielka Bazylika lub też kościół świętego Pawła. Budynek był również trójnawową bazyliką z półkolistą absydą. Z zewnątrz absyda była otoczona murem na planie sześciokąta. Nawę główną od naw bocznych oddzielały rzędy po 13 kolumn na sześciokątnych podstawach. Budowla miała wymiary 70 na 27 metrów, a do jej wnętrza prowadził przedsionek (narteks) o wymiarach 27 na 13 metrów, opierający się o mury miejskie.

Podłogę centralnej nawy pokrywała mozaika przedstawiająca motywy kwiatowe i geometryczne, w kolorach żółtym, czerwonym, białym i czarnym. Na mozaice tej znajduje się także imię arcybiskupa Optimusa, który reprezentował Antiochię Pizydyjską na soborze konstantynopolitańskim I w 381 roku. Na tej podstawie badacze ustalili przybliżoną datę budowy kościoła na koniec IV wieku. Wielka Bazylika jest więc jednym z najwcześniejszych przykładów monumentalnych kościołów na terenie Anatolii. Wiadomo również, że kościół ten przeszedł renowację w V lub VI wieku.

Antyczny akwedukt znajduje się poza ogrodzonym terenem stanowiska archeologicznego. Aby go z bliska obejrzeć, należy przejść lub podjechać spod bramy wejściowej do Antiochii 1,5 km w kierunku północno-wschodnim. Do naszych czasów zachowało się 19 łuków akweduktu. W XIX wieku było ich widocznych więcej, bo 21. W czasach starożytnych akwedukt ten dostarczał miastu wodę z odległości 10 km i z wysokości 1465 metrów n.p.m. Składał się z systemu mostów, tuneli i syfonów, a jego dzienną przepustowość oszacowano na 3000 metrów sześciennych. Został najprawdopodobniej zniszczony przez trzęsienie ziemi w VI wieku n.e.

Około 3,5 km na południowy-wschód od ruin Antiochii, na wzgórzu Karakuyu, stoją ruiny świątyni Mena Askaenosa. Men był jednym tajemniczych bóstw czczonych w Azji Mniejszej. Jego kult jako boga księżyca był rozpowszechniony zwłaszcza w zachodniej części Anatolii. Świątynia Mena w Antiochii była perypterem w porządku jońskim. Wzdłuż jej dłuższych ścian stało po 11 kolumn, a wzdłuż krótszych - 6 kolumn. Budowla stała na podium o wymiarach 31 na 17,5 metra. Na ścianach otaczających świętą dzielnicę czyli temenos odkryto wiele inskrypcji oraz symboli księżyca, najprawdopodobniej pozostawionych tam przez pielgrzymów. Oprócz ruin świątyni, w tej lokalizacji znaleziono kilka innych budynków, w tym domy kapłanów oraz pomieszczenia gościnne.

Informacje praktyczne

Antiochię Pizydyjską można zwiedzać codziennie, od godziny 8:00 do 19:00 (od listopada do marca do godziny 17:00). Bilet wstępu kosztował w 2017 roku 5 TL. Teren udostępniony zwiedzającym jest rozległy i nieosłonięty od słońca, więc warto zaopatrzyć się w zapas wody pitnej, a w słoneczne dni pamiętać o ochronie przeciwsłonecznej.

Bibliografia

• Arundell, Francis Vyvyan Jago, Discoveries in Asia Minor; including a description of the ruins of several ancient cities, and especially Antioch of Pisidia, Londyn, 1834
• Clow, Kate, The St Paul Trail, Stambuł, 2013
• Hamilton, William John, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia: with some account of their antiquities and geology, Londyn, 1842
• Lloyd, Seton, Ancient Turkey, Berkeley, 1989
• Mitchell, Stephen i Waelkens, Marc, Pisidian Antioch. The site and its monuments, Londyn, 1998
• Ramsay, William Mitchell, The Bearing of Recent Discovery on the trustworthiness of the New Testament, Londyn, 1915
• Ramsay, William Mitchell, The cities of St. Paul: their influence on his life and thought: the cities of eastern Asia Minor, Nowy Jork, 1907
• Wilson, Mark, Biblical Turkey, Stambuł, 2012