Znawców antycznych zabytków położonych na terenie Turcji być może zaskoczy fakt, że w samym centrum historycznej dzielnicy Ankary znajdują się ruiny starożytnego teatru. Jeszcze kilka miesięcy temu, latem 2018 roku, były one zapomniane i porzucone nawet przez władze tureckiej stolicy. O tej skromnych rozmiarów budowli pamiętali jedynie nieliczni badacze antycznej historii Ankary oraz grono lokalnych miłośników napojów wyskokowych. Na szczęście jesienią 2018 roku poczynione zostały pierwsze kroki mające na celu ochronę tego zabytku, a niniejszy artykuł być może przyczyni się do rozpowszechnienia informacji jego dotyczących.

Architektura

Teatr wzniesiono na planie półkolistym, a jego widownia opiera się o zbocze wzgórza cytadeli. Dwa sklepione przejścia prowadzą na teren orchestry, półkolistego placu którą podczas przedstawień zajmował chór. W przypadku teatru w Ankarze ma on średnicę około 13 metrów i jest otoczony grubą ścianą. Niestety nie wiadomo, jakim materiałem była wyłożona podłoga orchestry.

Zachował się także proskenion, podest, na którym występowali aktorzy. Ze skene - budynku wznoszącego się naprzeciwko widowni i mieszczącego niegdyś szatnie aktorów i magazyny rekwizytów - w Ankarze zachowała się jedynie część północna. Chór korzystał z przejść zwanych parodosami, z których wschodni przetrwał do naszych czasów w całości, a zachodni - jedynie we fragmentach.

Siedziska w teatrze oraz promieniście rozchodzące się schody wykonane zostały z kamieni, gruzu oraz tynku. Widownia podzielna została na cztery sekcje poziome. Teatr miał od 20 do 22 rzędów siedzisk. Szacuje się, że teatr mógł pomieścić od trzech do pięciu tysięcy widzów, czyli był relatywnie małą budowlą w swojej kategorii na terenie Azji Mniejszej. Siedziska pozyskane z widowni zostały w późniejszym okresie wykorzystane do budowy ścian cytadeli, chociaż na miejscu archeologom udało się odkopać dwa z nich. Wykonane były z andezytu, a ich wysokość wynosiła około 40 cm.

Z uwagi na obecność śladów systemu wodociągowego oraz grubej warstwy wapienia pokrywającej ściany budowli, İnci Bayburtluoğlu zasugerował, że teatr służył do wystawiania tzw. naumachii czyli bitew morskich. Jednakże z uwagi na bardzo skromne wymiary widowni wydaje się to być nieprawdopodobne. Susan Cooke zaproponowała natomiast, że ślady te mogą świadczyć o przekształceniu teatru w fontannę lub cysternę w okresie bizantyjskim.

Budynek skene, wzniesiony z bloków andezytu, był wielokrotnie modyfikowany, ale początkowo miał długość około 31 metrów i szerokość 8 metrów. Pięć bram prowadziło z niego na widownię, a środkowa z nich jest ciągle częściowo widoczna. Znalezione na terenie teatru fragmenty rzeźb sugerują, że budynek był bogato zdobiony. Wśród odkrytych rzeźb wyróżniała się głowa kobieca wyrzeźbiona w kolorowym marmurze, siedzący mówca oraz głowa satyra, która najprawdopodobniej służyła jako kamień zwornikowy głównego wejścia.

Jednym z najbardziej fascynujących znalezisk z terenu teatru jest posąg cesarza Hadriana w zbroi płytowej, a właściwie jego fragmenty. W sumie znaleziono ich 26, a na ich podstawie dokonano rekonstrukcji oryginalnego wyglądu posągu. Cesarza zidentyfikowano na postawie charakterystycznej fryzury. Inne fragmenty ukazują ozdobną zbroję, w tym - tzw. gorgoneion czyli wytłoczoną głowę jednej z gorgon, których spojrzenie obracało ludzi w kamień. Znaleziono także fragmenty nóg i ramion posągu. Wiele z tych znalezisk znajduje się obecnie w kolekcjach Muzeum Cywilizacji Anatolijskich, chociaż niestety sekcja, w której są one wystawione, nie jest dostępna dla zwiedzających (stan na rok 2018).

W okresie bizantyjskim dobudowano proskenion pomiędzy skene a orchestrą, co sprawiło, że wysokość drzwi została zredukowana. Możliwe jest, że przed dodaniem proskenionu orchestra miała kształt kolisty, charakterystyczny dla teatrów z okresu hellenistycznego.

Zarys historii i prace archeologiczne

Niewiele można z całą pewnością powiedzieć o historii starożytnego teatru w Ankarze, ponieważ budowla ta nie została ani razu wspomniana przez antycznych autorów. Wiedza badaczy opiera się jedynie na dwóch źródłach: wyglądzie zachowanych fragmentów teatru oraz kilku inskrypcjach związanych z jego działalnością. Najbardziej znaną z tych inskrypcji jest podstawa posągu, na której wyryto decyzję Dionizyjskiego Cechu Artystów. Z powodu przekazanej treści, inskrypcję tą badacze wiążą z teatrem, chociaż została znaleziona w innej lokalizacji, przy ulicy Cumhuriyet. Na podstawie daty podanej przez inskrypcję można wysnuć wniosek, że teatr już stał w 128 roku n.e.

Dodatkowo, znalezione na jego terenie fragmenty ceramiki pochodzą z I wieku n.e. Z tego samego okresu pochodzą charakterystyczne klamry w kształcie ogona jaskółki. Na podstawie ich obecności na terenie wykopalisk, niektórzy badacze, w tym Stephen Mitchell, doszli do wniosku, że teatr powstał w ramach intensywnego programu budowlanego, zrealizowanego za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej czyli w okresie od 27 r. p.n.e. do 68 r. n.e.

Warto również dogłębniej rozważyć związek pomiędzy wspomnianą powyżej inskrypcją Dionizyjskiego Cechu Artystów, cesarzem Hadrianem i teatrem w Ankyrze. Pełny oryginalny tekst owej inskrypcji oraz jej przekład na język angielski znaleźć można na stronie Associations in the Greco-Roman World (AGRW). Natomiast sama inskrypcja wystawiona jest obecnie w lapidarium na terenie łaźni rzymskich w Ankarze.

Według inskrypcji, helladarch czyli przewodniczący zgromadzenia ludowego, Ulpius Aelius Pompeianus, zorganizował w mieście festiwal, czym zasłużył sobie na wzniesienie pomnika, a działo się to w 128 roku. Ponieważ festiwale i zawody artystyczne odbywały się tradycyjnie w teatrach, badacze zakładają, że impreza zorganizowana przez Pompeianusa musiała również mieć miejsce w teatrze.

Ta sama inskrypcja wychwala również Hadriana, jako najwspanialszego cesarza oraz nowego Dionizosa. W okresie swojego panowania, cesarz Hadrian nadał szczególne przywileje Dionizyjskiemu Cechowi Artystów, które składało się z muzyków i aktorów. Wdzięczni artyści uczynili go w zamian swoim patronem, zrównanym z bogiem Dionizosem. Wiadomo, że cesarz ten przejeżdżał przez Ankyrę w 117 roku, wkrótce po tym, gdy został obwołany cesarzem po śmierci Trajana w Selinus. Być może to właśnie wówczas wzniesiono mu posąg, którego fragmenty odkryto na terenie teatru.

Ponieważ data budowy teatru pozostaje nadal nieznana, można założyć, że budowlę tę wzniesiono w I wieku n.e., lub nawet wcześniej. Wskazuje na to jego wbudowanie w zbocze wzgórza, co było częstą praktyką w teatrach greckich. Jednak równie możliwe jest to, że teatr zbudowano w okresie rzymskim, wzorując się na hellenistycznych wzorcach, jak to często w Cesarstwie Rzymskim czyniono. Podczas panowania Hadriana teatr mógł zostać przebudowany. Być może miało to miejsce w roku 128, kiedy to cesarz ponownie odwiedził Ankyrę i nadał szczególne przywileje gildii artystów. Ponieważ filhelleńskie skłonności Hadriana były powszechnie znane, możliwe jest również, że teatr w Ankyrze świadomie wzniesiono opierając się na wzorcach pochodzących z Grecji.

Stosunkowo słaby stan zachowania teatru wynika z wykorzystania wielu jego elementów architektonicznych do wzniesienia twierdzy górującej nad Ankarą. Pierwsze prace sondażowe na terenie teatru przeprowadzono dopiero w 1982 roku, a rok później rozpoczęto wykopaliska pod kierownictwem Generalnego Dyrektoratu Dziedzictwa Kulturowego. Muzeum Cywilizacji Anatolijskich kontynuowało te prace do 1986 roku.

Położenie i informacje praktyczne

Teatr położony jest u zachodniego podnóża cytadeli, w rozwidleniu utworzonym przez ulice Hisar Parkı i Kevgirli.

Obecnie (jesienią 2018 roku) wstęp na teren teatru nie jest możliwy, a najłatwiej podziwiać go z góry, od strony ulicy Hisar Parkı.

Bibliografia

• Bayburtluoğlu, İnci, Ankara Antik Tiyatrosu, w: Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yilligi 1, 1986
• Cooke, Susan, The Monuments of Roman Ancyra Reviewed, Ankara, 1998
• Mitchell, Stephen, French, David, The Greek and Latin Inscriptions of Ankara (Ancyra), Tom 1, From Augustus to the end of the third century AD, Monachium, 2012
• Sear, Frank, Roman Theatres. An Architectural Study, Oksford, 2006