Wizyta na terenie ruin antycznego miasta Termessos to niezapomniane przeżycie, całkowicie odmienne od zwiedzania starożytnych miast położonych na wybrzeżu. Po pierwsze dlatego, że aby dostać się do Termessos, trzeba wjechać na wysokość aż 1000 metrów n.p.m., głęboko w pasmo gór Taurus. Trudy wynagradzane są przez widok z antycznego teatru, przez wielu podróżnych uważanego za najwspanialej położony ze wszystkich starożytnych budowli tego typu w Turcji. Po drugie, to "Orle Gniazdo", jak nazwał Termessos Aleksander Macedoński, leży na terenie Parku Narodowego, a pozostałości jego budowli stoją wśród lasu piniowego, w którym rośnie wiele rzadkich gatunków roślin. Po trzecie - to owiane legendą miejsce od dawna stanowiło obiekt fascynacji i badań wielu podróżnych i naukowców, wśród których nie zabrakło i Polaka, Karola Lanckorońskiego. Unikalność Termessos nie pozostała niezauważona przez organizacje międzynarodowe - od 2000 roku Park Narodowy Góry Güllük i Termessos znajduje się wśród kandydatów do Listy Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Zarys historii

Po raz pierwszy w literaturze Termessos pojawia się na kartach Iliady. Homer wspomina w niej, że Bellerofont, heros grecki, który dosiadał uskrzydlonego konia Pegaza i zasłynął jako zabójca Chimery, otrzymał zlecenie od króla Licji. Miał zmusić do poddania mieszkańców Termessos, a dokonał tego przelatując nad górami na Pegazie i zrzucając na buntowników kamienie.

Poza tą wzmianką o Termessos niewiele wiadomo o jego najdawniejszych dziejach. Najprawdopodobniej miasto założyli Pizydyjczycy, będący ludem lokalnym, spokrewnionym z mieszkańcami Izaurii i Cylicji. To samo plemię osiedliło się na terenie obecnej prowincji Isparta, gdzie zbudowali miasto Sagalassos. Mieszkańcy Termessos nazywali się Solimejczykami, od góry Solymus, znanej obecnie jako Güllük Dağı. Według Strabona nazwa Solymus pochodziła od lokalnego bóstwa anatolijskiego, które w późniejszym okresie zostało zidentyfikowane z Zeusem. Świadczą o tym bite w Termessos monety z podobizną bóstwa i jego imieniem.

Pierwsze historyczne wzmianki o Termessos pochodzą dopiero z 334 roku p.n.e. Przybył wówczas w te okolice Aleksander Wielki, z planem zdobycia Termessos. Jednakże jego próby nie powiodły się, a "Orle Gniazdo" okazało się trudniejszym problemem do rozwiązania, niż przecięcie węzła gordyjskiego. Wódz macedoński stracił pod Termessos wiele czasu, ale głębokie wąwozy i strome zbocza górskie zapewniły niewielkiej grupie obrońców Termessos dostateczną osłonę. Ostatecznie Aleksander zostawił Termessos w spokoju, kierując swą armię w kierunku Sagalassos. W ten sposób Termessos stało się jednym z dwóch miast Azji Mniejszej, obok Silyonu, którego armia macedońska nie zdołała podbić.

W okresie hellenistycznym Termessos przeżyło epokę wielkiej prosperity, ale zostało wmieszane w konflikty pomiędzy spadkobiercami Aleksandra Wielkiego. Jeden z generałów władcy macedońskiego, Antygon Jednooki, po śmierci Aleksandra ogłosił się władcą Azji Mniejszej i wypowiedział wojnę konkurentowi do tego tytułu - Alketasowi, którego bazę stanowiła Pizydia. Alketas wraz z towarzyszami schronił się przed ogromną armią Antygona w Termessos, a mieszkańcy miasta poprzysięgli mu pomoc. Gry Antygon rozbił obóz pod Termessos rada starszych miasta postanowiła jednak wydać mu Alketasa, aby ochronić Termessos przed zniszczeniem i wysłali do Antygona posłańców z tą nowiną. Młodsi mieszkańcy Termessos sprzeciwili się temu wiarołomstwu i na znak protestu opuścili miasto. Alketas wybrał śmierć nad dostanie się w ręce wroga - popełnił samobójstwo, a jego ciało przekazano Antygonowi. Po trzydniowym bezczeszczeniu zwłok Alketasa armia Antygona wyruszyła w dalszą drogę, pozostawiając niepogrzebane ciało. Młodzież z Termessos, gdy wróciła do miasta i dowiedziała się o przebiegu wydarzeń, pochowała Alketasa w wielkimi honorami i wystawiła mu piękny pomnik.

W II wieku p.n.e. Termessos wzięło udział w wielu konfliktach zbrojnych, najpierw przeciwko lidze miast licyjskich, a następnie przeciw sąsiadom z miasta Isinda. W tym okresie miasto założyło też swoją kolonię pod nazwą Termessos Minor (znaną również jako Oioanda). W trakcie kolejnego konfliktu, tym razem z Selge, Termessos weszło z sojusz z królem Pergamonu Attalosem II. Przyjaźń ta została upamiętniona przez wzniesienie w mieście dwukondygnacyjnej stoy, ufundowanej przez Attalosa II.

W okresie rzymskiej dominacji w Azji Mniejszej Termessos zachowało znaczną autonomię jako "przyjaciel i sprzymierzeniec" Rzymu. Mieszkańcy miasta mogli ustanawiać własne prawa, mieli też zagwarantowaną wolność i bili własne monety.

Kres istnieniu miasta położyło trzęsienie ziemi, które zniszczyło akwedukt doprowadzający do miasta wodę pitną. Nie jest znany dokładny rok tego wydarzenia, chociaż wiadomo, że jeszcze w okresie wczesnego chrześcijaństwa Termessos było siedzibą biskupa. W V wieku n.e. miasto było już całkowicie wyludnione i od tego czasu aż do jego odkrycia przez nowożytnych podróżników popadło w zapomnienie i ruinę.

Powrót do spisu treści

Prace archeologiczne

W I połowie XIX wieku do Termessos dotarli pierwsi europejscy podróżnicy. Wśród nich znaleźli się Thomas Abel Brimage Spratt i Edward Forbes, którzy swoje odkrycia na terenie południowej Azji Mniejszej opisali w książce Travels in Lycia, wydanej w 1847 roku. Do Termessos zajrzał także brytyjski archeolog Charles Fellows. Owocem tych pierwszych wizyt w ruinach Termessos były opisy zachowanych budowli oraz plany orientacyjne.

W latach 80-tych XIX wieku Termessos odwiedzał wielokrotnie polski badacz Karol Lanckoroński, którego dokładne opisy oraz starannie wykonany plan wraz ze szkicami autorstwa George'a Niemanna zostały opublikowane w drugim tomie dzieła Miasta Pamfilii i Pizydii. Pisał on o Termessos następującymi słowami: Z wszystkich miast Pizydyi, któreśmy zwiedzili, ma Termessos położenie najosobliwsze i najwspanialsze: jest to równocześnie strażnica z dalekim widokiem i gniazdo głęboko ukryte w dolinie, wieńcem gór otoczonej. Jeżeli Pizydyjczycy oddawali się łupiestwu, lepszej kryjówki aniżeli w tem orlem gnieździe znaleźć nie mogli.

Niestety od XIX wieku niewiele się o Termessos dowiedziano, ponieważ przeprowadzone zostały jedynie powierzchniowe sondaże ruin. Zadziwiające jest to, że tak ciekawe i ciągle tajemnicze miasto nie zachęciło archeologów do przeprowadzenia systematycznych badań.

Powrót do spisu treści

Zwiedzanie

Muzeum Flory i Fauny

Tuż przy wjeździe na teren Parku Narodowego znajduje się niewielki budynek, w którym mieści się szumnie nazywane Muzeum Flory i Fauny. W rzeczywistości to skromna ekspozycja, przedstawiająca zamieszkujące okoliczne lasy zwierzęta oraz rosnące w nich rośliny. Wrażenie z wizyty w tej placówce jest bardzo przygnębiające, ze szklanych gablot spoglądają na gości smutne oczy wypchanych zwierzaków - jeżeli jesteście wrażliwi i kochacie przyrodę, to omijajcie to miejsce szerokim łukiem.

Podejście do Termessos

Od wjazdu na teren Parku Narodowego aż do ruin Termessos prowadzi wąska droga dojazdowa. Również w czasach antycznych ta trasa stanowiła główny trakt wiodący do miasta. Pozostałości tzw. Drogi Królewskiej widoczne są wzdłuż trasy dojazdowej. Zachowane fragmenty antycznej drogi pochodzą z II wieku n.e. i prowadzą aż do centrum Termessos. Drogę tę zbudowano za lokalne fundusze i własnymi siłami mieszkańców miasta, z użyciem ogromnych kamiennych głazów.

Po pokonaniu 8,5 kilometrów dociera się na parking przed wejściem na teren antycznego miasta. Tuż przy parkingu uwagę przyciągają pozostałości świątyni Artemidy i Hadriana. Ich najlepiej zachowanym fragmentem jest propylon czyli brama wejściowa. Sama świątynia była budowlą wzniesioną w porządku jońskim, jako perypter, co oznacza, że otaczała ją pojedyncza kolumnada. Do świątyni prowadziły schody, a jej cella miała 8 metrów szerokości.

Mury obronne i bramy miejskie

Od parkingu trasa zwiedzania prowadzi dość stromo pod górę. Po drodze mija się dwie linie murów obronnych miasta, a między nimi widoczne są pozostałości akweduktów i cystern na wodę.

Gimnazjon i łaźnie

Tuż przy górnej bramie miejskiej stoi imponujących rozmiarów budynek, który pełnił niegdyś podwójną funkcję łaźni i gimnazjonu. Część tej budowli pozostaje ukryta pod ziemią, widoczny jest jedynie jego północno-wschodni fragment.

Ulica kolumnadowa

Za linią górnych murów obronnych znajduje się stosunkowo płaski obszar, który stanowił centrum polityczne i gospodarcze Termessos. Niestety obecnie większość ze stojących tu niegdyś budowli jest kompletnie zrujnowana. Można wypatrzyć odcinek dawnej ulicy kolumnadowej oraz fragmenty systemu kanalizacyjnego miasta. Jeden z najlepiej zachowanych budynków na tym obszarze stanowi do dziś zagadkę dla badaczy, więc opisany jest tabliczką "niezidentyfikowana budowla".

Górna agora

Jeżeli podąży się za kierunkowskazami wąską ścieżką wiodącą przez las na południowy-wschód, doprowadzi nas ona do górnej agory miasta. To przestronny plac, który niegdyś otoczony był z trzech stron przez kolumnady. Dwukondygnacyjna stoa w porządku doryckim po północno-zachodniej stronie agory została ufundowana przez króla Pergamonu Attalosa II i pochodzi z II wieku p.ne. Stoa północno-wschodnia, ufundowana przez zamożnego obywatela Termessos - Osbarasa - była wzorowana na stoi Attalosa, ale powstała w okresie rzymskim, najprawdopodobniej w I wieku n.e.

Przy agorze znajdują się także pozostałości budynku nazywanego heroon czyli grobu bohatera. W tym przypadku imię herosa, któremu wystawiono monument pozostaje dla nas tajemnicą.

Na północny-wschód od agory położona jest ogromna cysterna na wodę, z pięcioma otworami na powierzchni gruntu. Otoczone kamiennym obmurowaniem otwory zostały zabezpieczone kratami, które chronią turystów przed wypadkiem.

Najważniejszymi budynkami, które znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie agory są: teatr, buleuterion oraz świątynia Zeusa Solymeusa.

Teatr

Gdyby trzeba było wskazać zaledwie jeden powód, dla którego Termessos warte jest odwiedzin, to bez wahania wybralibyśmy antyczny teatr, który położony jest na wschód od górnej agory miasta. To jedna z najwyżej położonych budowli w Termessos, otoczona szczytami górskimi i gwarantująca wspaniałe widoki na okolicę. Uczestnictwo w spektaklu teatralnym musiało być dla mieszkańców Termessos niesamowitym doświadczeniem.

Teatr został zbudowany w okresie hellenistycznym, według najlepszych greckich wzorców: wykonano go z ciosanych kamieni, widownia, mogąca pomieścić 4200 osób, zajmuje nieco więcej niż pół okręgu, brakuje charakterystycznej dla późniejszych, rzymskich teatrów łukowej podbudowy. W okresie rzymskim, w II wieku n.e. teatr był przebudowany, ze szczególnym uwzględnieniem budynku skene.

Buleuterion

Około 100 metrów na południe od teatru stoi najlepiej zachowana budowla w Termessos. To buleuterion czyli miejsce spotkań rady miasta, które pełniło także rolę odeonu - małego teatru przeznaczonego do występów muzycznych i poetyckich.

Do naszych czasów zachowały się wzniesione z ciosanych kamiennych bloków ściany budynku, mające wysokość dwóch kondygnacji czyli około 10 metrów. Wiadomo, że dawniej buleuterion był zadaszony, a światło wpadało do wnętrza przez duże okna wykute we wschodniej i zachodniej ścianie.

Niestety wnętrze buleuterionu jest pokryte gruzem, który uniemożliwia jego eksplorację. Austriaccy badacze, którzy przeprowadzili rekonesans archeologiczny w Termessos, stwierdzili, że pod warstwą gruzu zauważyli odcinki zachowanych rzędów siedzisk. Wśród gruzowiska dostrzeżono kawałki barwionego marmuru, wskazujące na to, że wewnętrzne ściany budynku były niegdyś zdobione wielokolorowymi mozaikami.

Świątynie

Na terenie Termessos udało się zidentyfikować pozostałości sześciu świątyń, z których pięć położonych jest w pobliżu górnej agory i buleuterionu, a szóstą jest wspomniana wyżej świątyni Hadriana przy wejściu na teren miasta.

Pierwsza ze świątyń przy agorze przylega do budynku buleuterionu i może poszczycić się wspaniałym murem. Niestety poza nim niewiele się z tej budowli zachowało, chociaż wiadomo że cella czyli wewnętrzna komnata miała wymiary 6 na 7,5 metra. Badacze przypuszczają, że świątynia była poświęcona głównemu bóstwu Termessos czyli Zeusowi Solymeusowi.

Druga świątynia, w pobliżu południowo-zachodniego rogu buleuterionu, jest mniejsza, gdyż jej cella miała kształt kwadratu o boku 5,5 metra. Świątynia była prostylosem czyli budynkiem przed którego przedsionkiem stały cztery kolumny. Na podstawie stylu zachowanych fragmentów budynek datowany jest na II wiek n.e. Z ciągle widocznej inskrypcji nad wejściem wynika, że była w niej czczona Artemida, a fundatorami budowli była Aurelia Armasta z małżonkiem.

Na wschód od tego budynku stoją pozostałości świątyni w porządku doryckim, będącej perypterem z pojedynczą kolumnadą. Pomiary wykazały, że był to największy tego typu budynek w Termessos, a z ocalałych reliefów i inskrypcji wynika, że również poświęcono go Artemidzie.

Pozostałe dwie świątynie, również w formie prostylosu, stoją w pobliżu stoy Attalosa. Wzniesiono je w porządku korynckim, w II lub III wieku n.e., ale nie wiadomo, jakim bóstwom były dedykowane.

Dom Dobroczyńcy

Po południowo-zachodniej stronie agory znajdują się ruiny tzw. Domu Dobroczyńcy. Było to domostwo rzymskie, z wewnętrznym niezadaszonym atrium, pośrodku którego znajdował się zbiornik na deszczówkę czyli tzw. impluvium. Inskrypcja zachowana na ościeżnicy głosi, że właścicielem domu był "założyciel miasta". Niewątpliwie osoba ta przyczyniła się do rozbudowy budynków publicznych w Termessos.

Nekropolia

Nekropolie położone są po trzech stronach Termessos - od południa, północy i zachodu. Na ich terenie znajdują się wykute w skałach grobowce i leżą bogato zdobione sarkofagi. Jeden z grobowców miał należeć do Alketasa, którego smutna historia została przytoczona powyżej. Grobowiec ten, datowany na IV wiek p.n.e., ozdobiony jest podobizną wojownika na koniu. Przez teren nekropolii prowadzi droga powrotna na parking pod ruinami, ale jej przebycie wymaga odpowiedniego obuwia.

Powrót do spisu treści

Informacje praktyczne

Termessos udostępniane jest zwiedzającym codziennie. Bilety należy wykupić przy wjeździe na teren Parku Narodowego, który oddalony jest od ruin Termessos o 8,5 km. W lecie można je odwiedzać od 9:00 do 19:00, ale uwaga - kasy biletowe zamykane są już o 17:00! Nic dziwnego - teren jest rozległy i dwie godziny to minimalny czas potrzebny na pobieżne zwiedzenie najważniejszych punktów. W zimie Termessos czynne jest od 8:00 do 17:00. Cena biletu wstępu w 2014 roku wynosiła 5 TL. W tej kwocie zawarty jest wstęp na teren Parku Narodowego, do ruin Termessos oraz do Muzeum Flory i Fauny.

Ruiny Termessos położone są na zboczach górskich, wśród bujnej roślinności. Ich eksploracja wymaga niezłej kondycji oraz dobrego przygotowania - zabierzcie ze sobą zapas wody pitnej, załóżcie dobre buty i długie spodnie.

Powrót do spisu treści

Bibliografia

• Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł 2011
• Grimal, Pierre, Słownik Mitologii Greckiej i Rzymskiej, Wrocław 1990
• Lanckoroński, Karol, Miasta Pamfilii i Pizydyi, tom II Pizydya, Kraków 1896
• Piszczek, Zdzisław (redakcja), Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Warszawa 1990

Powrót do spisu treści