Położona na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych Laodycea (tr. Laodikya) była niegdyś zamożnym miastem, słynącym z czarnej wełny, usług bankowych oraz osiągnięć medycznych. W czasach późnego antyku posiadała liczną wspólnotę żydowską oraz znaczące zgromadzenie chrześcijan. Święty Jan wymienił Laodyceę jako jeden z Siedmiu Kościołów w swojej Apokalipsie.

Położenie

Laodycea położona jest na wzgórzu pomiędzy żyznymi dolinami, nawadnianymi wodami potoków Asopus (tr. Gümüşçay) i Kapros (tr. Başlıçay). Uchodzą one do płynącej po północno-wschodniej stronie wzgórza rzeki Lycus, obecnie znanej jako Çürüksu Çayı. Tej ostatniej rzece zawdzięczała Laodycea określenie ad Lycum, odróżniające ją od innych Laodycei założonych przez Antiocha II.

Laodycea została założona na ważnym szlaku handlowym, wiodącym do niej z Sardes przez Filadelfię. W jej sąsiedztwie znajdowało się wiele ważnych miast antycznych. Zaledwie 10 km na północ od Laodycei leży słynne rzymskie uzdrowisko Hierapolis. Kolosy (Colossae), znane z List do Kolosan napisanego przez świętego Pawła, oddalone są od Laodycei o 14,5 km w kierunku wschodnim. Ponadto, na drodze z Sardes położone było miasto Tripolis nad Meandrem, oddalone od Laodycei o 26 km w kierunku północno-zachodnim.

Zarys historii

Dzieje najdawniejsze

Prace wykopaliskowe prowadzone na terenie Laodycei oraz w jej najbliższym sąsiedztwie wykazały, że najstarsze ślady działalności ludzkiej na tym obszarze można datować na okres późnej epoki miedzi oraz wczesnej epoki brązu czyli na okres od 3500 do 3000 lat p.n.e. Badacze znaleźli pochodzące z tych czasów narzędzia wykonane z krzemienia oraz obsydianu.

Wykopaliska z obszaru północnej nekropolii w Laodycei wykazały natomiast, że osada istniała tu przed założeniem miasta w okresie hellenistycznym. Monety i fragmenty ceramiki z IV wieku p.n.e. wskazują na to, że zamieszkiwała ją rodzima ludność z terenów Azji Mniejszej. Osada nazywała się początkowo Diospolis czyli Miasto Zeusa, a następnie - Rhodas.

Okres hellenistyczny

Laodyceę założył w połowie III wieku p.n.e. jako miasto hellenistyczne władca z dynastii Seleucydów, Antioch II Theos. Warto w tym momencie wspomnieć, że na terenie współczesnej Turcji znajdują się ponadto dwie inne Laodycee: Laodicea Pontica czyli miejscowość Ladik w prowincji Samsun oraz Laodicea Combusta, czyli Ladik w prowincji Konya.

Nazwa Laodycea miała uhonorować żonę Antiocha, Laodikę, która była jednocześnie jego kuzynką. Ten związek małżeński należał zresztą do bardzo burzliwych. W 250 roku p.n.e. Antioch II zawarł sojusz z Ptolemeuszem II Filadelfem, królem Egiptu. Porozumienie to zakładało poślubienie przez niego Bereniki, córki Ptolemeusza. Antioch II wyparł się wówczas pierwszej żony, Laodikii, oraz ich wspólnych dzieci. Gdy Ptolemeusz II zmarł zaledwie 4 lata później, Antioch ponownie poślubił Laodikię, poczym zmarł w tym samym roku. Krążyły pogłoski, że został przez nią otruty. Z pewnością Laodikia nie była łagodną osobą, gdyż po śmierci męża nakazała zamordować Berenikę i jej syna.

Początkowo Laodycea nie była znaczącym miastem, ale wkrótce zaczęła się szybko rozwijać. W latach 20-tych III wieku p.n.e. stała się miejscem konfliktu o władzę w Imperium Seleucydów. Toczył się on pomiędzy Antiochem III Wielkim a jego krewniakiem, Achajosem. Achajos prowadził w imieniu Antiocha zwycięską kampanię w Azji Mniejszej przeciwko Attalidom z Pergamonu. Nieoczekiwanie jednak, w 221 roku p.n.e. ogłosił się królem, prawdopodobnie z powodu pogłoski o śmierci Antiocha w kampanii syryjskiej. Ostatecznie Antioch III pokonał Achajosa w 213 roku.

Antioch III Wielki sprowadził na tereny Frygii dwa tysiące rodzin żydowskich z Babilonii. Od tego czasu w Laodycei istniała znacząca społeczność żydowska. O zamożności tej społeczności świadczy fakt, że co roku wysyłała ona 9 kg złota na rzecz Świątyni Jerozolimskiej. Jedną z tych przesyłek skonfiskował Lucjusz Galeriusz Flakkus, gubernator prowincji Azja. Wiadomo o tym z mowy Cycerona zatytułowanej W obronie Lucjusza Galeriusza Flakkusa (Pro Flacco). W okresie późniejszym, społeczność żydowska Laodycei stała się podstawą utworzenia wspólnoty wczesnochrześcijańskiej.

W 188 roku p.n.e między oddziałami rzymskimi i wojskami seleucydzkiego króla Antiocha III rozegrała się bitwa pod Magnezją. Wskutek jej pomyślnego dla Rzymian wyniku oraz na mocy podpisanego dwa lata później traktatu z Apamei, kontrolę nad całym regionem zachodniej Azji Mniejszej objęło Królestwo Pergamonu. Wraz ze śmiercią ostatniego króla tego państwa, jego terytorium zostało przekazane na mocy testamentu Rzymowi.

Czasy rzymskie

Na początku I wieku p.n.e. Azją Mniejszą wstrząsnął ciąg wojen, które na jej terytorium toczył Rzym z pontyjskim królem Mitrydatesem VI Eupatorem. Wiele miast, wliczając w to Laodyceę, mocno ucierpiało wskutek działań wojennych. Laodycea bardzo szybko podniosła się ze zniszczeń wojennych. Otrzymała od Rzymu status "wolnego miasta". Złoty okres rozwoju miasta przypadał na czasy od I do V wieku n.e.

Głównym źródłem dochodu był handel, z racji położenia miasta na ważnym szlaku kupieckim. Najważniejszym towarem eksportowym Laodycei były tekstylia i słynna kruczoczarna wełna, o której wspomina Strabon. W mieście wytwarzano materiał określany jako laodycejski, wspominany nawet w edykcie cesarza Dioklecjana. Tuniki produkowane w Laodycei, nazywane trimata były tak znane, że miasto określano przydomek Trimataria. Warto zauważyć, że również obecnie podstawą ekonomii prowincji Denizli jest przemysł odzieżowy. Sprzedawano także z Laodycei marmur, bydło i zboże.

Od I wieku n.e. w Laodycei funkcjonował ważny ośrodek leczniczy i szkoła medyczna. Jej najsłynniejszym absolwentem był Demosthenes Philalethes, autor najbardziej wpływowego dzieła z zakresu okulistyki z okresu antycznego. Jego praca, Ophthalmicus, w której omawiał choroby oczu, była wykorzystywana jeszcze w średniowieczu. Z Laodyceą związana jest produkcja słynnego "proszku frygijskiego" - lekarstwa stosowanego w chorobach oczu. Lokalne zasoby cynku i ałunu potasowego stały się podstawą produkcji maści do oczu, znanych jako kollyria, sprzedawanych przez kupców z Laodycei.

Przez wiele lat delegacja z Laodycei regularnie odwiedzała wyrocznię Apollina w Klaros. W 25 roku n.e. mieszkańcy miasta zwrócili się z prośbą o wydanie pozwolenia na budowę drugiej świątyni kultu imperialnego na terenie prowincji Azja. Pierwsza taka świątynia działała od 29 roku p.n.e. w Pergamonie. Co zdumiewające, ich wniosek został odrzucony z powodu niewystarczającej zasobności miasta. Rok później, druga świątynia kultu imperialnego została zbudowana w Smyrnie.

Ponieważ miasto położone było w regionie często nawiedzanym przez trzęsienia ziemi, jego budowle wielokrotnie były niszczone i odbudowywane. Jedno z trzęsień ziemi nawiedziły region w 27 roku p.n.e., za panowania cesarza Oktawiana Augusta. W 60 roku n.e. kolejne, potężne trzęsienie ziemi całkowicie zrównało Laodyceę z ziemią. Cesarz rzymski Neron zaoferował pomoc finansową przy odbudowie, ale dumni mieszkańcy miasta odrzucili tę ofertę i wyłożyli na ten cel własne środki. Być może motywowała ich ujma na honorze, wywołana odmową wydania pozwolenia na budowę świątyni kultu imperialnego. W każdym razie, Laodycea była jedynym miastem prowincji Azja, które pomocy finansowej nie przyjęło.

Bogactwo mieszkańców Laodycei, zademonstrowane w tej sytuacji, było szeroko znane w świecie antycznym. Od II wieku p.n.e. Laodycea biła własne monety, na których widniały podobizny Zeusa, Asklepiosa, Apollina, a później - także cesarzy rzymskich. W okresie rzymskim miasto słynęło z banków. Z usług lokalnych bankierów korzystał nawet rzymski orator i mąż stanu, Cyceron. Bogaci mieszkańcy miasta rozwinęli w sobie pasję do sztuki greckiej oraz monumentalnych budowli w rzymskim stylu. Do najwybitniejszych mieszkańców miasta należeli filozofowie reprezentujący szkołę sceptycką - Antiochus i Theiodas. Z Laodycei wywodził się również Polemon I Pytodoros, król Pontu, Małej Armenii i Bosforu, którego ojciec, Zenon, był wybitnym mówcą i arystokratą.

Wiadomo, że często podróżujący cesarz rzymski, Hadrian, odwiedził Laodyceę latem 129 roku n.e. Przybył tu w drodze z Grecji do Kapadocji, Cylicji i Syrii.

Czasy wczesnego chrześcijaństwa

Laodycea, w której od wieków istniała liczna społeczność żydowska, stała się naturalnym miejscem do rozwoju gminy wczesnochrześcijańskiej. Nazwa miasta pojawia się na kartach Nowego Testamentu po raz pierwszy w Liście do Kolosan, napisanym przez świętych Pawła i Tymoteusza.

Chcę bowiem, abyście wiedzieli, jak wielką walkę toczy o was, o tych, którzy są w Laodycei,
i o tych wszystkich, którzy nie widzieli mnie osobiście, aby ich serca doznały pokrzepienia,
aby zostali w miłości pouczeni, ku [osiągnięciu] całego bogactwa pełni zrozumienia,
ku głębszemu poznaniu tajemnicy Boga - [to jest] Chrystusa.

(Kol 2, 1-2, Biblia Tysiąclecia)

Kolejny fragment Listu do Kolosan, w którym pada nazwa Laodycei ma brzmienie:

A skoro list zostanie u was odczytany, postarajcie się,
by odczytano go też w Kościele w Laodycei,
a wy żebyście też przeczytali list z Laodycei.

(Kol 4, 16)

Fragment ten stał się najprawdopodobniej inspiracją do napisania apokryficznego Listu do Laodycejczyków, rzekomo napisanego przez św. Pawła do gminy chrześcijańskiej w Laodycei. List ten wzywa do radości, unikania brudnego zysku, do modlitwy oraz nieskazitelnych, słusznych i uprzejmych czynów. Ostatni werset nawiązuje do Listu do Kolosan odwracając jego wezwanie: Sprawcie, aby ten list przeczytali mieszkańcy Kolosów, wy natomiast przeczytajcie list do Kolosan. Najszerzej odnosi się Nowy Testament do gminy chrześcijańskiej w Laodycei w Apokalipsie św. Jana. Apostoł ten wymienił Laodyceę jako ostatni z siedmiu Kościołów Azji, a jego przesłanie do lokalnych chrześcijan brzmiało:

Aniołowi Kościoła w Laodycei napisz:
To mówi Amen, Świadek wierny i prawdomówny, Początek stworzenia Bożego:
Znam twoje czyny, że ani zimny, ani gorący nie jesteś. Obyś był zimny albo gorący!
A tak, skoro jesteś letni i ani gorący, ani zimny, chcę cię wyrzucić z mych ust.
Ty bowiem mówisz: "Jestem bogaty", i "wzbogaciłem się", i "niczego mi nie potrzeba",
a nie wiesz, że to ty jesteś nieszczęsny i godzien litości, i biedny i ślepy, i nagi.
Radzę ci kupić u mnie złota w ogniu oczyszczonego, abyś się wzbogacił, i białe szaty, abyś się oblókł,
a nie ujawniła się haniebna twa nagość, i balsamu do namaszczenia twych oczu, byś widział.

(Ap 3, 14-18)

Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na nawiązania do rzeczywistej sytuacji mieszkańców Laodycei, potwierdzonej przez autorów antycznych. W Apokalipsie św. Jana znalazło się nawiązanie do legendarnej zamożności miasta oraz do wytwarzanych w nim maści do oczu. Ponadto, dumnym Laodycejczykom, szczycącym się wyrobem czarnej odzieży, zostaje zarzucone, że są nadzy. Otrzymują też radę, by nabyli szaty białe. Wydaje się, że gmina z Laodycei została potraktowana najsrożej ze wszystkich siedmiu Kościołów Azji, gdyż nie ma w liście do niej skierowanym ani jednej pochwały.

Laodycea szybko uzyskała rangę biskupstwa, ale imiona jej pierwszych trzech biskupów nie są ostatecznie potwierdzone. Czwartym biskupem Laodycei był Sagaris, który zginął śmiercią męczeńską około 166 roku. W 363 roku odbył się w Laodycei synod, na którym zgromadziło się 30 biskupów. Owocami tego synodu było 59 kanonów czyli zapisów tworzących prawo kanoniczne. Zostały one później zatwierdzone przez sobór chalcedoński w 451 roku. Zachował się także sześćdziesiąty kanon wydany przez synod w Laodycei, który wymieniał kanoniczne księgi Biblii, wśród których nie znalazła się Apokalipsa świętego Jana. Czy może to dziwić, skoro w tej księdze padały gorzkie słowa o haniebnej nagości Laocydejczyków i o chęci wyrzucenia ich z ust? Wśród kanonów wydanych wówczas warto wspomnieć o zakazie świętowania szabatu i wprowadzeniu w zamian niedzieli jako dnia świętego. Uregulowano także kwestie relacji chrześcijan z heretykami, żydami i poganami.

Ostatni biskup Laodycei zakończył swoją misję w 1450 roku. Od tego czasu, Laodycea jest biskupstwem tytularnym Kościoła Katolickiego. Ostatni biskup tytularny Laodycei we Frygii pełnił tę funkcję w 1968 roku.

Okres bizantyjski

O dziejach Laodycei w okresie bizantyjskim krążą sprzeczne informacje. W oficjalnych dokumentach przekazanych UNESCO we wniosku o wpisanie Laodycei na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości figuruje wzmianka, że miasto to zostało opuszczone po kolejnym trzęsieniu ziemi. Miało się to wydarzyć za panowania cesarza Fokasa czyli w latach 602-610. Informację tę powtarza także Mark Wilson, w książce Biblical Turkey. Mieszkańcy Laodycei mieli się wówczas przenieść na teren obecnego miasta Denizli, gdzie założyli osadę na północnych zboczach góry Salbakos, współcześnie nazywanej Babadağ.

Informacja o całkowitym opuszczeniu Laodycei na początku VII wieku n.e. stoi jednak w sprzeczności z informacjami podawanymi przez źródła bizantyjskie. Bizantyjscy pisarze często wspominali o tym mieście, zwłaszcza w okresie panowania dynastii Komnenów czyli w XI i XII wieku. W 1094 roku miasto zdobyły wojska seldżuckie. W 1119 roku oddziały pod dowództwem cesarza Jana II Komnena oraz jego doradcy wojskowego, Jana Axucha, odbiły Laodyceę z rąk Turków. Było to pierwsze ważne zwycięstwo militarne podczas panowania tego cesarza.

Niketas Choniates, bizantyjski historyk, był autorem 21 ksiąg Historii (Chroniké diégesis). Opisał w niej dzieje Bizancjum od 1118 do 1206 roku. Na kartach jego dzieła znajduje się wzmianka, że cesarz Manuel I Komnenos, panujący w latach 1143 – 1180, ufortyfikował Laodyceę. Miasto było wielokrotnie plądrowane w okresie późnego Bizancjum, przez wojska tureckie i mongolskie. Ostatni mieszkańcy opuścili je w XIII wieku.

Prace archeologiczne

W czasach nowożytnych, pierwszym badaczem, który zainteresował się ruinami Laodycei był G. Weber. W roku 1833, a następnie w 1843, przeprowadził on niewielkie prace wykopaliskowe. Interesowała go szczególnie kwestia zaopatrzenia Laodycei w wodę. Badacz ten stworzył także pierwszy plan tego antycznego miasta.

Pierwsza runda systematycznych wykopalisk archeologicznych odbyła się w latach 1961-1963. Prowadziła ją ekspedycja z Uniwersytetu Laval, działającego w kanadyjskim mieście Quebec. Pracami kierował profesor Jean de Gagniers. Odkopano wówczas bardzo interesujący budynek nimfeum, znany obecnie jako nimfeum Karakalli. Na kolejną rundę systematycznych prac archeologicznych Laodycea czekała aż do początku XXI wieku.

W międzyczasie, w 1992 roku, archeolog Haşim Yıldız z Muzeum w Denizli przeprowadził wykopaliska ratunkowe na terenie głównej ulicy miasta czyli Ulicy Syryjskiej. W latach 1995-2002, prace sondażowe prowadzili w Laodycei badacze z Uniwersytetu Ca' Foscari w Wenecji. Pracami kierował wówczas profesor Gustavo Traversari.

W 2002 roku rozpoczęła się kolejna runda systematycznych prac archeologicznych na terenie Laodycei. Zainicjowało je Muzeum w Denizli pod kierownictwem Alego Ceylana, a do współpracy zaproszono Departament Archeologii Uniwersytetu Pamukkale w Denizli.

Od 2003 roku aż do chwili obecnej (czyli do 2017 roku) na terenie Laodycei pracuje zespół tureckich archeologów, pod kierownictwem profesora Celala Şimşeka z Uniwersytetu Pamukkale w Denizli. Prace te co roku przynoszą przełomowe odkrycia, rzucające światło na historię miasta. Jednocześnie trwają intensywne prace rekonstrukcyjne, mające na celu odtworzenie wielu antycznych budowli oraz uczynienie z Laodycei miejsca atrakcyjnego dla turystów.

W 2005 roku na terenie miasta odkopano kolumnę, na której wyrzeźbiony został portret Laodiki, żony założyciela miasta, Antiocha II. Jej tożsamość została potwierdzona przez inskrypcję, umieszczoną na kolumnie. W 2008 roku odkryto grób kobiety i mężczyzny, którzy zostali pochowani, trzymając się w objęciach.

Przełomowego odkrycia dokonano na terenie Laodycei w 2010 roku. Dzięki zastosowaniu radaru badaczom udało się zlokalizować położenie kościoła, zajmującego powierzchnię 2 tysięcy metrów kwadratowych. Sensacyjne nagłówki tureckich gazet triumfalnie obwieściły "odkrycie kościoła wspominanego przez Biblię". Należy jednak pamiętać, że "Kościół w Laodycei", wspominany w Apokalipsie świętego Jana, nie był rozumiany jako budowla, a jako - wspólnota wiernych. Ponadto, kierownik prac wykopaliskowych w Laodycei, Celal Şimşek, podał informację, że wzniesienie tego budynku datowane jest na IV wiek, a więc co najmniej 200 lat po spisaniu Apokalipsy.

Kościół w Laodycei został udostępniony zwiedzającym w 2016 roku, po intensywnych pracach wykopaliskowych i renowacyjnych. Nadal reklamowany jest jako "jeden z siedmiu najstarszych kościołów na terenie Anatolii", a nawet jako "siódmy najstarszy kościół na świecie". Celal Şimşek wyraził nadzieję, że jako sensacja archeologiczna, budowla ta przyciągnie do Laodycei zarówno pielgrzymów z całego świata, jak i wielu z turystów odwiedzających pobliskie Pamukkale.

W 2012 roku ogłoszono odkrycie świątyni Ateny, wzniesionej w II wieku n.e. Jest to trzecia świątynia znajdująca się na terenie świętego dystryktu miasta. Druga z nich była zadedykowana Zeusowi, a tożsamość bóstwa czczonego w trzeciej ze świątyń jest nadal obiektem dociekań badaczy.

Kolejną sensacją archeologiczną było odkrycie w 2015 roku marmurowego bloku, zawierającego wyryte prawo wodne. Zapisy tego prawa, wydanego w 114 roku n.e. ściśle regulowały wykorzystanie wody sprowadzanej do Laodycei z gór. Srogie kary finansowe, od 5 do 12,5 tysiąca denarów, groziły osobom zanieczyszczającym wodę, niszczącym kanały lub otwierającym zaplombowane rury wodne. Prawo to zostało stworzone przez zgromadzenie obywateli miasta i przedstawione do zatwierdzenia gubernatorowi rzymskiemu, Aulusowi Viciriusowi Matrialisowi.

W 2017 roku prace rekonstrukcyjne trwają na terenie świętej agory i teatru zachodniego. Celem archeologów jest uczynienie z Laodycei "drugiego Efezu" - czyli parku archeologicznego przyciągającego miliony turystów rocznie.

Zwiedzanie

Ruiny antycznej Laodycei zajmują obszar o powierzchni około 5 kilometrów kwadratowych. Miasto zostało wzniesione na planie hippodamejskim, w którym główne aleje krzyżują się pod kątem prostym, wytyczając dzielnice. Warto pamiętać, że z powodu intensywnych prac archeologicznych oraz rekonstrukcyjnych Laodycea zmienia się bardzo znacząco i co roku udostępniane są zwiedzającym nowo odkryte lub odbudowane struktury. Dzięki finansowaniu tureckiego Ministerstwa Kultury i Turystyki oraz miasta Denizli, do tej pory odsłonięte i odrestaurowane zostały następujące antyczne struktury: Wschodnia Brama Bizantyjska, Wschodnie Bizantyjskie Nimfeum, Ulica Syryjska, Świątynia A, kompleks mieszkalny A, Nimfeum Cesarza Septymiusza Sewera, Ulica Północna Teatralna, Centralna Agora, Nimfeum B, latryny oraz Ulica Stadionowa. Najnowszym dodatkiem do tego zestawu jest odkryty w 2010 roku Kościół Laodycejski.

Na terenie Laodycei można zobaczyć stadion, dwa teatry, cztery kompleksy łaźni rzymskich, pięć agor, pięć monumentalnych fontann, dwie bramy monumentalne, buleuterion, domu mieszkalne z perystylami, świątynię, sześć wczesnochrześcijańskich kościołów, publiczne latryny, dwa terminale systemu dystrybucji wody i trzy główne aleje z kolumnadami. Główna trasa zwiedzania wiedzie w kierunku północno-zachodnim, wzdłuż Ulicy Syryjskiej. Dwa teatry znajdują się po północnej stronie stanowiska, a stadion i buleuterion - po stronie południowej. Miasto otoczone było murami obronnymi, z których część jest wyraźnie widoczna. Poza murami, z każdej strony miasta znajdowały się nekropolie.

Zwiedzanie Laodycei rozpoczyna się od wejścia znajdującego się po wschodniej stronie, w pobliżu Łaźni Wschodnich. Budynek ten stał po północnej stronie Ulicy Syryjskiej. Wzniesiono go w II wieku n.e. na planie centralnym. Plaski teren znajdujący się na zachód od tego budynku być może funkcję agory handlowej.

Do centrum Laodycei prowadzi Wschodnia Brama Bizantyjska. Została ona wzniesiona pod koniec IV wieku n.e. na rozkaz cesarza Teodozjusza I Wielkiego i jego syna Arkadiusza. Była ona elementem nowych murów obronnych, którymi otoczono miasto, na znacznie mniejszym obszarze niż w czasach wcześniejszego rozkwitu.

Po północnej stronie bramy znajdują się pozostałości Wschodniego Nimfeum Bizantyjskiego. Ta imponująca fontanna została wzniesiona na planie prostokątnym, o wymiarach 21,5 na 10 metrów. Jej budowa datowana jest na V wiek n.e., a za materiał budowlany posłużyły cegły i wydobyte z koryta rzecznego kamienie. Główny zbiornik wody, uszczelniony zaprawą murarską, miał głębokość 2,2 metra. Fontanna dostarczała wody pitnej osobom mieszkającym poza obrębem murów miejskich oraz podróżnym przybywającym do Laodycei z kierunku wschodniego.

Tuż za bramą, po północnej stronie drogi, badacze odkryli tzw. Pomieszczenie z Pitosami. Było to najprawdopodobniej centrum produkcji wina. Na jego terenie odkryto wiele pitosów czyli naczyń glinianych o wysokości nawet 2 metrów, służących do przechowywania żywności.

Wyłożona marmurowymi płytami Ulica Syryjska prowadzi następnie do Świątyni A, zbudowanej w II wieku n.e. Świątynia przeszła renowację za panowania cesarza Dioklecjana, na przełomie III i IV wieku. W IV wieku budowla ta pełniła funkcję archiwum. Zniszczyło ją trzęsienie ziemi w 494 roku. Obecnie została ona częściowo odrestaurowana, a szklana podłoga pozwala na dokładne obejrzenie pięknie rzeźbionych kolumn oraz podbudowy wspierającej świątynię.

Po północnej stronie tej świątyni stoi świeżo odrestaurowany kościół, zwany Kościołem Laodycejskim. Jest to obecnie główna atrakcja turystyczna Laodycei. Budynek został odkryty i całkowicie odkopany w 2010 roku. Jest to jeden z najstarszych kościołów chrześcijańskich na świecie, gdyż jego budowę datuje się na czasy panowania Konstantyna Wielkiego czyli na pierwszą połowę IV wieku n.e. Budowla została poważnie uszkodzona przez trzęsienie ziemi w 494 roku, a następnie odbudowana. Kres jej istnieniu położyło trzęsienie ziemi, które nawiedziło Laodyceę za panowania cesarza Fokasa czyli w latach 602-610. Obecnie budynek znajduje się pod ochronnym zadaszeniem, a dla zwiedzających przygotowano częściowo przeszklony podest. Budynek ma innowacyjny plan, gdyż posiada aż jedenaście półkolistych absyd oraz dwa wejścia. Wnętrze jest trójnawową bazyliką, której podłogę zdobią liczne mozaiki. Zawierają one informację o imionach dwóch diakonów - Polikarpa i Aleksandra. Ściany kościoła zdobiły marmurowe płyty oraz freski.

Po zachodniej stronie Świątynia A graniczy natomiast z monumentalną fontanną A, znaną także jako Nimfeum Septymiusza Sewera. Budowla ta wzniesiona została z bloków trawertynu za panowania cesarza Septymiusza Sewera i jemu zadedykowana. Zniszczyło ją, podobnie jak wiele budynków w Laodycei, trzęsienie ziemi w 494 roku. Przy jej ruinach powstały w okresie bizantyjskim dwa małe, prostokątne zbiorniki na wodę. Oryginalnie budowla ta składała się z prostokątnego zbiornika na wodę, otoczonego z trzech stron dwukondygnacyjnymi fasadami. Ich niższy poziom zdobiły kolumny w porządku kompozytowym, łączącym elementy porządku jońskiego i korynckiego, a poziom wyższy - kolumny w porządku korynckim. Zbiornik napełniała woda płynąca z pięciu kranów. Gdy basenowi groziło przepełnienie, nadmiar wody był odprowadzany do rur ściekowych. Po wschodniej i zachodniej stronie budynku, przy ulicy, znajdowały się posągi lwów, natomiast pomiędzy kolumnami umieszczono posągi przedstawiające bóstwa z greckiego panteonu, w tym - Atenę i Tyche.

Propylon I to monumentalna brama, stojąca przy Ulicy Syryjskiej, naprzeciwko zachodniego rogu centralnej Agory. Wzniesiona pod koniec panowania Septymiusza Sewera budowla została zniszczona przez trzęsienie ziemi na przełomie III i IV wieku n.e., a następnie odbudowana. Zawaliła się całkowicie podczas trzęsienia ziemi w 494 roku.

Propylon I prowadził na teren Północnej Agory, nazywanej również Świętą Agorą. Na terenie tego ogromnego placu archeologom udało się do tej pory odkryć trzy świątynie: Ateny, Zeusa oraz niezidentyfikowanego bóstwa. Święta Agora zajmuje obszar 35 tysięcy metrów kwadratowych. Prace renowacyjne na terenie tej agory polegają na odtworzeniu kolumnad ją otaczających. Z tyłu agorę ograniczał długi na 100 metrów i wysoki na 11 metrów mur pokryty malowidłami.

Naprzeciwko nimfeum i propylonu, po południowej stronie Ulicy Syryjskiej, znajdowała się Centralna Agora miasta. Ten plac na planie prostokąta miał boki długości 112 i 60 metrów. Z trzech stron otaczały go portyki, wniesione na dwustopniowej platformie. Z portykiem południowym graniczyły Łaźnie Centralne, natomiast przez portyki wschodni i zachodni wiodły drzwi do sklepów. W okresie rzymskim agorę wyłożono marmurowymi płytami.

Położone po południowej stronie tej agory Łaźnie Centralne zajmują obszar o wymiarach 89 na 58 metrów czyli cztery kwartały systemu hippodamejskiego. Budynek ten został wzniesiony w II wieku n.e. Częściowo zburzony w 494 roku przez trzęsienie ziemi, był następnie wykorzystywany do innych celów, aż do początków VII wieku. Na kompleks łaźni, zbudowanych na planie kaskadowym, składały się: caldarium - sala z gorącą wodą, tepidarium - sala z letnią wodą, podwójne frigidarium - z wodą zimną, oraz dwie szatnie czyli apodyterium. Po stronie zachodniej znajdowała się palaestra czyli plac do ćwiczeń fizycznych. Na teren łaźni wiodła brama z potrójnym łukiem.

Po północnej stronie Laodycei znajdują się aż dwa teatry antyczne. Starszy i mniejszy z nich jest Teatr Zachodni, zbudowany w okresie hellenistycznym. Jest on zwrócony w kierunku północno-zachodnim, a z jego górnych rzędów można dostrzec białe tarasy Pamukkale. Widzowie byli chronieni przed słońcem przez rozciągane w razie potrzeby zadaszenie, mocowane na drewnianych słupach. Zachowały się otwory, w których te słupy były montowane.

Teatr Północny został wzniesiony, gdy Teatr Zachodni okazał się zbyt mały dla potrzeb rozwijającego się miasta. Nowy teatr zbudowano z marmuru, wykorzystując w greckim stylu naturalne ukształtowanie terenu. Teatr został wbudowany w zbocze wzgórza i jest zwrócony w kierunku północno-wschodnim, ku dolinie rzeki Lycus. Obecnie widocznych jest 19 rzędów siedzisk w dolnej części oraz 27 rzędów w części górnej widowni. Nie wiadomo, ile rzędów posiadała pierwotnie budowla, ponieważ część z nich osunęła się, a niektóre zostały rozebrane na potrzeby budowlane. Szacuje się, że w Teatrze Północnym mogło zasiadać około 12 tysięcy osób. Nazwy stowarzyszeń oraz głównych rodzin z Laodycei zostały wyryte na siedziskach, oznaczając zarezerwowane dla nich miejsca. Teatr służył do organizacji widowisk, najprawdopodobniej także wodnych, do VII wieku. W późniejszym okresie stanowił dogodne źródło materiałów budowlanych.

Pomiędzy dwoma teatrami, na płaskim terenie, znajdują się ruiny Północnej Bazyliki, zbudowanej w V wieku n.e. oraz wcześniejszej Świątyni Korynckiej. Obie budowle zostały poważnie uszkodzone przez działalność rolniczą. W okolicy znajdują się rozrzucone marmurowe fragmenty tych budynków. Niektóre z kolumn posiadają inskrypcje z okresu rzymskiego, z I i II wieku n.e. Według tych niekompletnych zapisów, budowę świątyni sfinansowały wiodące rodziny z Laodycei, najprawdopodobniej ku czci cesarza. Budowla została natomiast zbudowana z bloków trawertynu, na planie trójnawowej bazyliki. Badacze datują jej budowę na końcówkę V wieku, po trzęsieniu ziemi z 494 roku. Bazylika służyła mieszkańcom miasta do VII wieku.

Po zachodniej stronie miasta stoi zrujnowana Brama Efeska. Została wzniesiona pod koniec I wieku n.e. i zadedykowana cesarzowi Domicjanowi. Oryginalnie miała formę potrójnego łuku, po obu stronach którego stały wieże. Przez bramę wiodła w kierunku zachodnim Ulica Efeska, prowadząca rzeczywiście do Efezu, doliną rzeki Meander. Tuż przy Laodycei droga ta przekraczała rzekę Asopus, wiodąc po częściowo zachowanym moście z czasów rzymskich, znanym jako Most nad Asopus.

W zachodniej części Laodycei znajdują się imponujące pozostałości antycznego stadionu. Według informacji podanych na stronie UNESCO jest to największy antyczny stadion na terenie Anatolii, aczkolwiek inne źródła ostrożniej piszą o nim jako jednym z największych. Zorientowany wzdłuż osi wschód-zachód stadion został wbudowany w zbocze wzgórz. Struktura ta miała długość 285 metrów, szerokość 70 metrów i mogła pomieścić do 25 tysięcy widzów. Stadion zbudowano w 79 roku n.e. i zadedykowano cesarzowi Wespazjanowi oraz prokonsulowi Marcusowi Ulpiusowi Traianusowi, ojcu przyszłego cesarza Trajana. Środki na budowę pochodziły z kieszeni mieszkańca Laodycei o imieniu Nikostrate.

Przy stadionie, od jego północnej strony, stoi kompleks Łaźni Południowych. Budowla ta ma imponujące wymiary: 133 na 75 metrów. Kompleks ten, łączący rolę łaźni i gimnazjonu, został zadedykowany cesarzowi Hadrianowi i jego żonie Sabinie, z okazji ich wizyty w Laodycei w 135 roku n.e. Budowla służyła zawodnikom ćwiczącym na sąsiadującym z nią stadionie. Po wschodniej stronie łaźni znajduje się Południowy Terminal Dystrybucji Wody, po łacinie określany jako castellum aquae czyli zamek wodny. Dostarczał on wodę do pobliskich łaźni oraz do Centralnego Terminalu Dystrybucji Wody, położonego w centralnej części Laodycei.

Po północnej stronie łaźni znajdowała się agora państwowa, nazywana obecnie Agorą Południową. Agora miała wymiary 135 na 90 metrów, a o jej oficjalnej funkcji świadczy stojący przy jej północnym boku budynek buleuterionu czyli miejsca posiedzeń rady miejskiej. Mogło w nim zasiadać 500-600 osób. Budowla ta, datowana na panowanie cesarza Hadriana, najprawdopodobniej służyła także jako odeon czyli mały teatr do występów muzycznych.

Woda sprowadzana była do Laodycei systemem akweduktów, rur i syfonów ze źródła znanego obecnie jako Başpınar (czyli Główne Źródło). Znajduje się ono około 8 kilometrów na południe od Laodycei i nadal służy mieszkańcom pobliskiego Denizli jako źródło wody pitnej. Woda z tego źródła ma wysoką zawartość minerałów, a ich osady widoczne są w terminalach dystrybucji wody w Laodycei. Fragmenty antycznych rur oraz zburzonego przez trzęsienie ziemi akweduktu można odszukać na trasie pomiędzy źródłem a Laodyceą, między innymi na terenie wsi Eskihisar.

Informacje praktyczne

Ruiny Laodycei są udostępniane zwiedzającym codziennie, od godziny 9 rano do 6 po południu. W 2017 roku bilet wstępu kosztował 10 TL. Na terenie stanowiska znajduje się wiele tablic informacyjnych, po turecku i angielsku.

Teren antycznego miasta jest bardzo rozległy i prawie w całości nieocieniony. W słoneczne dni należy przed rozpoczęciem zwiedzania koniecznie zadbać o ochronę przeciwsłoneczną i zaopatrzyć się w zapas wody pitnej. Przy wejściu na teren Laodycei działa niewielka kawiarnia.

Bibliografia

Wszystkie cytowane fragmenty Nowego Testamentu pochodzą z Biblii Tysiąclecia wydanej przez wydawnictwo Pallotinum.

Źródła historyczne

• Niketas Choniates, Historia (Chroniké diégesis)
• Pliniusz Starszy, Historia naturalna (Naturalis Historia), tom 29
• Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων)
• Publiusz Korneliusz Tacyt, Roczniki – od śmierci boskiego Augusta (Ab Excessu divi Augusti Historiarum Libri)
• Marek Tulliusz Cyceron, Listy do Przyjaciół (Epistulae ad Familiares)
• Marek Tulliusz Cyceron, W obronie Lucjusza Galeriusza Flakkusa (Pro Flacco)
• Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela (Antiquitates Iudaicae)

Źródła współczesne

• Akurgal, Ekrem, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Stambuł, 2011
• Bean, George Ewart, Laodicea ad Lycum (Goncali) Turkey, w: The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, red. Richard Stillwell, Princeton, 1976
• Corsten, Thomas, Die Inschriften von Laodikeia am Lykos, Bonn, 1997
• Freely, John, The Western Shores of Turkey, Nowy Jork, 2008
• Gagniers, Jean des, Pierre Devambez, Lilly Kahil, Rene Ginouves, Laodicée du Lycos. Le nymphée. Campagnes 1961–1963, Quebec, 1969
• Korobeinikov, Dimitri, The Byzantine-Seljuk Border in Times of Trouble: Laodikeia in 1174–1204, w: Byzantium, 1180-1204: The Sad Quarter of a Century?, red. Alicia Simpson, Ateny, 2015
• Traversari, Gustavo (red.), Laodicea di Frigia, Rzym, 2000
• Uğurluay, Hikmet, Pamukkale, Hierapolis & Laodicea, Antalya, 2014
• Weber, G., Die Hochdruck-Wasserleitung von Laodicea ad Lycum, w: Jahr-buch des kaiserlich-deutschen archaologischen Institute, nr 13, Berlin, 1898
• Wilson, Mark, Biblical Turkey, Stambuł, 2012